 |
| ماهنامه شماره 65 - صفحه 8 |
» سکه های دوره قاجار احمد فاضلي پناه 1. مقدمه يکي از منابع و مآخذ مهمي که براي پژوهندگان تاريخ به کار مي‌آيد مطالعه سکه‌ها و نشانها و علامتهايي است که براي يادبود حوادثي مهم ضرب مي‌شده است. از روزگاران کهن رسم بوده است که شاهان براي ثبت فتوحات يا کارهاي بزرگ، صورتها و کلماتي بر فلزات نقش مي‌زدند که چون غالباً براي داد وستد به کار مي‌رفت ساليان دراز ياد آن حادثه در خاطره‌ها باقي مي‌ماند. اين فلزات مسکوک که دارندگان گاهي بر اثر آشوبها و هجومها و براي حفظ دارايي خود آنها را در خاک پنهان مي‌کردند، همين که بر حسب اتفاق يا کاوشهاي باستان شناسي کشف مي‌شود در حکم اسناد معتبري که بسا از يک رشته حوادث تاريخي که در نوشته‌ها نبوده يا به صورت نادرستي بيان شده است پرده بر مي‌دارد، يا آنها را تأييد مي‌کند. از اينجاست که در زمانهاي اخير سکه شناسي شعبه مهمي از باستان شناسي شمرده شده و در پژوهشهاي تاريخي اهميت بسيار يافته است. 2. تعريف سکه واژه سکه در زبان پارسي معاني متعددي دارد از جمله: آلت ضرب پول، پول فلزي ضرب شده، ميخ درم و دينار، راه راست و هموار. همچنين سکه، تکه فلزي است، معمولاً به شکل قرصي از طلا، نيکل، مس و آلومينيوم که از طرف دولتها به شکل و اندازه معين ضرب مي‌شود و دولت ارزش آن را تثبيت مي‌نمايد و به عنوان پول به جريان مي‌اندازد.1 و نيز گفته شده است: «سکه عبارت است از يک قطعه فلز به وزن معين که روي آن علامت رسمي دولت و يا حکومتي که عيار و وزن آن را تعهد مي‌کند منقوش شده است».2 2ـ1. پيدايش سکه: «پس از اختراع خط، بزرگترين پديده بشري سکه است. سکه از هنگام پيدايش تاکنون بهترين نوع پول بوده است. سکه توانسته راهگشاي شناختن حقايق و دستيابي پژوهشگران به بسياري از واقعيتهاي تاريخي دور و نزديک تمدن بشري باشد».3 2ـ2. تاريخ ضرب سکه در جهان: «سکه زني به احتمال قوي در 700 سال قبل از ميلاد در ليديا، جزاير درياي اژه و چين اختراع شده است. (قديمي ترين سکه‌هاي موجود در حدود 700 سال قبل از ليديا است) سکه‌هاي اوليه با دست ساخته مي‌شد، اندازه آنها يکسان نبود. با اختراع ماشين ضرب سکه، (حدود 1561) استانده4 رواج يافت.5 2ـ3. تاريخ ضرب سکه در ايران: ضرب سکه در ايران در زمان داريوش که اولين سکه ايراني ضرب گرديد تا امروز ادامه داشته و ضرابخانه‌ها پيوسته گسترش و پيشرفت نمود و با گذشت زمان تکنيک ضرب سکه تکامل يافته است. 2ـ4. تصاوير روي سکه: اولين و کهن ترين تصوير بر روي سکه متعلق به «دريک» سکه زرين داريوش اول، پادشاه هخامنشي مي‌باشد. يعني ضرب تصوير شاه بر سکه از دوره هخامنشيان شروع و تا به امروز ادامه يافته است. در دوره ساسانيان سطح کيفي سکه‌ها ارتقاء يافت و سکه‌ها با کيفيت عالي ضرب گرديد. به همين دليل تصوير شاه و ملکه بهتر و واضح تر از زمان هخامنشيان ضرب شد به طوري که سکه‌هاي به جا مانده از اين دوران که داراي تصوير شاه، ملکه و وليعهد و يا شاه و ملکه مي‌باشد به لحاظ هنري و رعايت اصول فني از شاهکارهاي هنري جهان به شمار مي‌آيد که اين امر در سکه‌هاي ملکه پوراندخت بيشتر مصداق دارد. در دوران قاجاريه اولين بار فتحعلي شاه اقدام به ضرب سکه با تصوير خود کرد و از اين پس تا پايان عهد قاجار، پادشاهان قاجاري از اين نوع سکه ضرب کرده‌اند. نقشهاي ضرب شده بر روي سکه‌ها عبارتند از: تصاوير پادشاهان بر سکه، نقش حيوانات، نقش اجرام آسماني، تزئينات گياهي و بالأخره علامت شير و خورشيد. 2ـ5. علت نقش شير و خورشيد بر روي سکه: شير و خورشيد يک وصف نجومي است که علماي هيئت بر اين باورند که هر يک از افلاک خانه‌اي دارند و خانه خورشيد برج اسد (شير) است و هرگاه آفتاب در خانه شير قرار گيرد نيرومند و با شوکت خواهد بود و برکات الهي با قدرت بيشتر پخش خواهد شد به همين دليل از زمانهاي بسيار دور انسان خورشيد را که درخشانترين پديده زندگيش بود مظهر عمر جاويدان و شير را که دليرترين و چابکترين حيوانات بود مظهر قدرت و چابکي مي‌پنداشت، و به همين دليل خورشيد و شير از مظاهر قابل پرستش بوده است.6 خورشيد درخشانترين جرم آسماني و در نزد مردمان پادشاه ستارگان است و ما مي‌دانيم که در زمانهاي باستان آن را يگانه پروردگار جهان مي‌دانستند و مي‌پرستيدند. پادشاهان آن را به معني بلندي و درخشاني پروردگار مي‌دانسته در روي درفشها و سکه‌ها به کار مي‌بردند و به دليل اينکه شير در ميان مردم دليرترين همه جانوران بوده او را پادشاه جانوران پنداشته و بزرگ مي‌شمردند. به همين دليل بر روي سکه‌هاي اغلب دورانها نقش شير و خورشيد را مي‌بينيم.7 3. ضرابخانه ضرابخانه يا کارگاه سکه زني محلي است که در آنجا از سيم و زر و مس و نيکل و ... يا آلياژ آنها به کمک وسايل ويژه‌اي سکه ضرب مي‌نمايند. 3ـ1. تأسيس ضرابخانه در ايران: اولين ضرابخانه در ايران در دوران داريوش، سومين شاه هخامنشي در ايران بين سالهاي 514 تا 517 پيش از ميلاد احداث گرديد و شروع به ضرب سکه‌هاي ايراني نمود.8 2ـ3. تأسيس ضرابخانه در ايران در دوره قاجاريه: فکر ايجاد ضرابخانه به سال 1222 ه.ق در زمان وليعهدي عباس ميرزا نايب السلطنه در تبريز مورد توجه بوده و اقدام به تهيه مسکوک چرخي يا رسمي گرديده ولي به علت گراني هزينه در حدود 2000 هزار سکه سيمين تهيه و ضرابخانه تعطيل شد. از سال 1306 ه.ق ضرابخانه ماشيني به طور رسمي در ايران برقرار و تمام ضرابخانه‌هاي شهرهاي معتبر برچيده شد.9 3ـ3. ضرابخانه‌ها در زمان قاجار: از چند سال پيش از شروع سلسله قاجاري تا پايان سلطنت آقا محمد خان وضع پولي ايران به سبب درگيريها تا حدي درهم و برهم و نا بسامان بوده به طوري که در اين دوران سکه‌هاي سيمين کمتر در دسترس مردم قرار داشت و بيشتر از سکه‌هاي مسي و يا حتي سکه‌هاي قروش (سکه‌هاي عثماني) استفاده مي‌شد. ولي با شروع سلطنت فتحعلي شاه و پاگرفتن حکومت قاجاريان ضرب سکه نيز روال بهتري پيدا کرد و جز در موارد نادري تا پايان اين دوره وضع به همين روال ادامه داشت. آقا محمد خان سکه‌هاي طلا را منحصراً در ضرابخانه‌هاي شهرهاي استرآباد، ايروان، اصفهان، کاشان، خوي، مازندران، قزوين، رشت، شيراز، تبريز، تهران و يزد ضرب زده است. هر کدام از اين سکه‌ها 5/4 گرم وزن دارند و طلاي اين سکه‌ها بسيار خالص است. براي ضرب سکه‌هاي نقره و فلوس مسي از ضرابخانه‌هاي شهرهاي ديگر نيز علاوه بر شهرهاي ذکر شده استفاده مي‌شد.10 4. انواع سکه در زمان قاجار 4ـ1. انواع سکه در زمان آقا محمد خان: آقا محمد خان مؤسس و اولين پادشاه سلسله قاجاريه، پسر ارشد محمدحسن خان قاجار بود. آقا محمد خان در دين و مذهب خود بسيار متعصب بود و همواره شعارهاي مذهبي را بر روي سکه‌هاي طلا و نقرۀ خود ضرب مي‌کرد. بر روي سکه‌هاي وي کلمات لا اله الا الله، محمد رسول الله و یا علي ولي الله نقش بسته است و در بسياري از موارد نيز با کلمات يا محمد، يا علي در بالا يا در بالا و پايين سکه‌ها توسل مي‌جست و هرگز به نام شخص خود سکه نزده و در برخي از سکه‌ها در بالا الملک لله يا در پايين سکه يا علي ولي الله ضرب خورده است.11 تعداد 25 سکه طلاي آقا محمد خان در موزه ايران باستان تهران محفوظ است که در شهرهاي مختلف ايران (رشت، مازندران، يزد، تبريز) ضرب خورده است و هرکدام تقريباً 5/4 گرم وزن دارند و از طلاي خالص مي‌باشند. در اين دوره براي ضرب سکه‌هاي نقره و فلوس مسي از ضرابخانه‌هاي شهرهاي ديگر استفاده مي‌شد. آقا محمد خان بر روي سکه‌هاي خارجي مخصوصاً سکه‌هاي روسي نقره و مس سور شارژ زده و تعدادي از آنها که بسيار زيبا و جالب است و نقش شير ايستاده و شير و خورشيد (بدون شمشير) و کلمات ضرب طبرستان و ضرب اصفهان، ضرب تبريز بر روي آنها ضرب مجدد خورده و در دست است.12 نمونه‌اي از اين سکه‌ها از جنس طلا است با 5/4 گرم وزن. روي سکه عبارت يا محمد ضرب خورده و تزيينات، ترنج خط و زنجيره و پشت سکه لا اله الا الله محمد رسول الله علي ولي الله و تزيينات گل و برگهاي اسليمي در دست است.13 4ـ2. انواع سکه در زمان فتحعلي شاه: در دوران سلطنت طولاني فتحعلي شاه به دليل فروکش کردن درگيريهاي داخلي و تا حدودي تسلط حکومت قاجاريه بر مدعيان داخلي، در کشور آرامش نسبي برقرار شد به همين سبب ضرابخانه‌ها فعال و از لحاظ کمي و کيفي رشد قابل ملاحظه‌اي نسبت به دوران آقا محمد خان داشته‌اند. سکه‌ها و مدالهاي فراواني در زمان فتحعلي شاه وجود داشت که نوشته روي آنها به اين شرح است: 1. الملک لله 2. العزة لله 3. السلطان بابا خان يا سلطان بابا خان 4. السلطان الملک تبريز بابا خان 5. سکه فتحعلي شه خسرو صاحبقران 6. سکه فتحعلي شاه خسرو کشورستان و ... که شانزده عنوان روي سکه ضرب مي‌شد. 14 در اين دوره ارزش پول کشور پيوسته پايين آمد و کم شد و هم در اين روزگار که سکه‌هاي جديد «صاحبقراني» و «کشورستاني» براي اولين بار ضرب شد که «قران» يعني صاحبقراني تا پايان حيات اين خاندان بر جا ماند و نيز براي اولين بار در عهد قاجار تصوير شاه بر سکه نقش بست. در زمان فتحعلي شاه سکه‌هاي زرين و سيمين و مسين ضرب مي‌شد. سکه نقره‌اي با وزن 1.2 گرم که روي آن السلطان بن السلطان فتحعلي شاه قاجار با گل و برگ اسليمي و حاشيه آن دواير خط و زنجير و پشت سکه ضرب دارالعباده يزد با گل و برگ اسليمي و حاشيه دواير زنجيره تزيينات با گل سه پر مي‌باشد.15 4ـ3. انواع سکه در زمان محمد شاه: محمد ميرزا پسر بزرگ عباس ميرزا وليعهد فتحعلي شاه است. ضرب سکه در دوره محمد شاه يکنواخت گرديد و سامان يافت. عبارت روي سکه‌هاي زمان محمد شاه به شرح زير است: 1. شاهنشه انبياء محمد 2. الملک لله 3. ياهو 4. هر شيردل که دشمن شه را عنان گرفت از آفتاب همت ما اين نشان گرفت 5. بزر سکه از الطاف سرمد شه والاگهر سلطان محمد 6. السلطان ابن السلطان محمد شاه غازي در زمان محمد شاه سکه‌هاي سيمين دو شاهي، پنج شاهي، ده شاهي و يک قراني و همچنين سکه‌هاي زرين يک توماني، ربعي، پنج هزاري ضرب مي‌شد. سکه‌هاي زرين در ضرابخانه اصفهان، تبريز، شيراز، طهران، مشهد و همدان ضرب مي‌شده است. سکه‌هاي سيمين در ضرابخانه‌هاي استرآباد، اصفهان، تبريز، رشت، طبرستان، طهران، کرمان، کرمانشاهان، مشهد، همدان و يزد ضرب مي‌شده است. سکهاي از جنس مس با وزن 1.11 گرم و قطر 5.2 سانتيمتر موجود است که روي آن تصوير قرص خورشيد با چشم و ابرو و اشعه ساطع با حاشيه برگهاي اسليمي و دايره و پشت آن داخل مربع ضرب تبريز 1204 برگ دو شاخه مي باشد.16 4ـ4. انواع سکه در زمان ناصرالدين شاه: در زمان ناصرالدين شاه سکه‌ها فراوان و متنوع است و مانند سکه‌هاي شاهان قبلي نام ضرابخانه بر پشت آنها ضرب شده است. در اين زمان نيز سکه‌هاي زرين، سيمین و مسين ضرب مي‌شده است و بيست نوع نوشته را مي‌توان بر روي سکه‌هاي ناصري ديد. 1. ناصرالدين شاه غازي 2. خسرو صاحبقران 3. السلطان صاحبقران شاه قاجار 4. الملک لله 5. العزة لله 6. هوالغالب 7. هوالله تعالي 8. هوالناصر 9. يا صاحب الزمان عليه السلام 10. تا که دست ناصر دين خاتم شاهي گرفت صيت داد و معدلت از ماه تا ماهي گرفت 11. امتياز عيد ذو القرنين شاه در شرف برتر بود از مهر و ماه 12. و عناوين ديگر سکه‌هاي زرين ده توماني، دو توماني و يک توماني، دو اشرفي، اشرفي، پنج هزاري و دو هزاري سکه‌هاي سيمين ده هزار دينار، پنج هزار دينار، دو هزار دينار، يک هزار دينار، پنج قران، دو قران، يک قران، پانصددينار، دو شاهي، پنج شاهي، شاهي. سکه‌هاي مسين و نيکلي، دويست دينار، صد دينار، پنجاه دينار و بيست و پنج دينار. شاهي نقره ناصرالدين شاهي، وزن متعارف 693/. گرم ارزش پولي معادل 3 شاهي يا 150 دينار کوچکترين واحد پول نقره‌اي که اولين مسکوک از اين نوع به سال 1296 هجري قمري زده شده است.17 4ـ5. انواع سکه در زمان مظفرالدين شاه: سکه‌هاي زمان مظفرالدين شاه همان سکه‌هاي زمان ناصرالدين شاه مي‌باشد. به خاطر وضع فلاکت بار اقتصادي سکه قابل توجهي ضرب نمي‌شد ولي در آغاز پادشاهي مظفرالدين شاه سکه‌هايي ضرب نمود که بر روي آنها شير و خورشيد و نيز پشت آنها عبارت (السلطان مظفرالدين شاه قاجار) حک شده بود ولي بعدها اين نقشها بر عکس شد. در زمان مظفرالدين شاه سکهاي پنج قراني سيمين ضرب شده که تاريخ 1320 ق بر سکه نمايان است. سکه ده توماني زرين با تصوير شير و خورشيد (ضرب شده در سال 1318 ق) و سکه‌هاي يکصد و پنجاه ديناري با عبارت (رايج مملکت ايران) نيز موجود است. عباراتي که روي سکه‌هاي زمان مظفرالدين شاه حک شده عبارتند از: 1. السلطان مظفرالدين شاه قاجار 2. السلطان مظفرالدين شاه قاجار شاهنشاه ايران 3. السلطان الاعظم و الخاقان الافخم مظفرالدين شاه قاجار 1314 4. بر روي برخي از سکه‌هاي زرين «جلوس سلطنت سنه 1314» و يا «ضرب ايران سنه 1316» 5. بر سکه‌هاي نيکلي فقط عبارت «رايج مملکت ايران» 6. سکه مولود همايوني از زمان مظفرالدين شاه قاجار سکه‌هاي زرين به وزن چهل و چهار حبه، سکه پنج قراني سيمين ضرب 1322 ق، سکه ربعي ضرب «سنه 1319 ق»، سکه نيکلي با تصوير شير و خورشيد ضرب 1318 ق و همچنين از اين دوره سکه‌هاي يکصد ديناري و پنجاه ديناري فراواني باقي مانده است که بر روي آنها عبارت «رايج مملکت ايران» به چشم مي‌خورد.17 4ـ6. انواع سکه در زمان محمدعلي شاه: در دوران محمدعلي شاه برغم مخالفت او با مشروطيت و مشروطه خواهان و گسترش بحران سياسي ضرابخانه فعاليت مي‌کرد. نوشته‌هاي روي سکه‌هاي دوره محمدعلي شاه عبارتند از: 1. السلطان محمد علي شاه قاجار 2. شاه پرستي – غيرت – وفا – رشادت 3. هر شير دل که دشمن شه را عنان گرفت از آفتاب همت ما اين نشان رفت 4. السلطان ابن السلطان و الخاقان ابن والخاقان ابن الخاقان السلطان محمد علي شاه قاجار شاهنشاه ايران 5. السلطان محمد علي شاه قاجار شاهنشاه ايران 6. محمد علي شاه قاجار شاهنشاه ايران درباره مشخصات سکه‌هاي دوره محمدعلي شاه بايد اظهار داشت که اغلب سکه‌هاي زرين و سيمين اين دوره نقش شير و خورشيد و بر پشت آنها «السلطان محمدعلي شاه قاجار» حک شده است. 4ـ7. انواع سکه در زمان احمد شاه قاجار: در زمان احمد شاه سکه‌هاي زرين ده، دو، يک توماني و پنچ هزاري و سکه‌هاي سيمين ده هزار، پنج هزاري، دو هزار، يک هزار ديناري و يک قراني و سکه‌هاي مسي و نيکلي دويست، صد ديناري و ... ضرب مي‌شد و در ميان مردم رايج بود نقش و نوشته روي سکه‌هاي اين دوره عبارتند از: 1. السلطان احمد شاه قاجار شاهنشاه ايران 2. السلطان الاعظم والخاقان الافخم سلطان احمد شاه قاجار 3. غيرت – عزت – همت – نصرت 4. السلطان ابن السلطان احمد شاه قاجار شاهنشاه ايران 5. السلطان احمد شاه قاجار 6. السلطان ابن السلطان احمد شاه قاجار سکه‌هاي ده توماني زرين با نيم تنه شاه که روي سکه عبارت السلطان احمد شاه قاجار شاهنشاه ايران 1337 و پشت آنها نقش شير و خورشيد مي‌باشد.
|
ارسال به دوستان
نسخه قابل چاپ
