» رکن‌الدين مختار

 اکبر مشعوف

رکن‌الدين مختار فرزند کريمخان مختارالسلطنه در سال 1266 در اصفهان متولد شد. برخي تاريخ تولد او را 1271 آورده‌اند. پدرش کريم خان، کرد و اهل مذهب سنت بود. در سال 1296 ق که قزاقخانه به فرماندهي دومانتوويچ روسي در تهران داير شد، وارد خدمت قزاقخانه شد. در سال 1312 ق ملقب به نيرالسلطنه و در اواخر سال 1315 ق به نمايندگي دولت ايران براي عرض تهنيت پنجاهمين سال سلطنت ملکه ويکتوريا روانه لندن گرديد و پس از مراجعت از انگليس وزير نظميه و احتسابيه تهران شد و همان سال ملقب به مختارالسلطنه گرديد. کريم خان مدتي نيز در اصفهان فرمانده فوج سواران ظل‌السلطان را برعهده داشت. مختارالسلطنه در 1322 ق بر اثر ابتلا به بيماري وبا در تهران درگذشت.¹

رکن‌الدين مختار پس از طي تحصيلات مقدماتي در مدرسه تربيت وارد مدرسه موسيقي و نظام (از شعب دارالفنون) گرديد، اما قبل از اتمام دوره سه ساله مدرسه در 22 سالگي وارد خدمت شهرباني شد. در اين سالها يفرم خان ارمني رئيس مجاهدين به سمت رئيس شهرباني تهران و حافظ امنيت داخلي معين شده بود. مختار تا دوره سوئديها در شهرباني خدمت کرد. هنگامي که پليس سوئدي تشکيلات شهرباني يفرم خان ارمني را جمع کرد رکن‌الدين مختار و تعداد معدودي از افسران تشکيلات شهرباني يفرم خان توسط سوئديها جهت همکاري فراخوانده شدند. در اين دوره مختار مدتي رئيس کلانتري دروازه دولت تهران بود. در آغاز کودتاي 1299، بر اثر اختلاف با مستشاران سوئدي شهرباني از شغل خود منفصل گرديد. تا اين که از سوي وزارت کشور به رياست شهرباني رشت تعيين گرديد و يکي دو سال بعد به کرمانشاهان انتقال يافت. در آن هنگام علي خان قاجار قوانلو (ظهيرالدوله) ملقب به صفاعليشاه والي کرمانشاهان بود. رکن‌الدين مختار در زمره نزديکان ظهيرالدوله به شمار مي‌رفت. علي خان قاجار قوانلو (ظهيرالدوله) در 1329 ق علاوه بر تاسيس انجمن اخوت تهران، انجمن اخوت کرمانشاهان را تاسيس کرد. مختار جزو مريدان ظهيرالدوله بود. اما هرگز لقب طريقتي تحصيل نکرد. در اين ايام مختار که از موسيقيدانهاي طراز اول و از شاگردان حسين اسماعيل زاده بود و بين هنرمندان لقب «رکني» داشت هر سال در جشن ولادت پيامبر اکرم (ص) و ولادت حضرت علي (ع) و روز جشن گل که در مراسم بهار برپا مي‌شد، در معيت درويش خان ويولن مي‌نواخت. ظهيرالدوله که خود از بانيان گاردن پارتي و کنسرت در دوره مشروطيت بود، انجمن اخوت تهران را در ملک خود علاءالدوله (فردوسي) تأسيس و نيمه شعبان 1317 ق علناً جلسه تشکيل داد. در کنسرتها و گاردن پارتيها ميرزا علي‌اکبر شيدا سرودي ساخت و ظهيرالدوله نظارت کرده و درويش خان بر آن آهنگ گذاشته و هنرمندان آن ايام و نيز رکن‌الدين مختار که ويولون و کمانچه مي‌نواخت اجرا کردند. رکن‌الدين مختار در کنسرتهاي ديگر به نفع حريق‌زدگان شهرستان آمل و ويرانيهاي آتش‌سوزي بازار در 1288 در باغ ظهيرالدوله با نواختن ويولن شرکت داشت. در اوايل تأسيس راديوي تهران بعضا از ساخته‌هاي وي استفاده مي‌کردند. مختار هنگامي که رئيس نظميه غرب کشور (کرمانشاهان) بود، ازدواج کرد و صاحب دو دختر شد.

در دوره سرپاس محمد درگاهي نخستين رئيس شهرباني پهلوي اول که مرکزيت نظميه مشخص و کشور از نظر مديريت انتظامي به چند ناحيه تقسيم شده بود، با همکاري جمعي از همکارانش، رئيس تشکيلات نظميه ناحيه جنوب کشور که مرکز آن شهر شيراز بود گرديد. در 1303 خوزستان از سلطۀ شيخ خزعل خارج و سرتيپ فضل‌الله زاهدي به سمت حاکم خوزستان منصوب گرديد و امور شهرباني خوزستان به رکن‌الدين مختار سپرده شد. مختار در سال 1308، دوره فرماندهي سرتيپ صادق کوپال، معاون انتظامي شهرباني کل گرديد. و در دوره سرتيب فضل‌الله زاهدي و سرلشکر محمدحسين آيرم نيز همين سمت را داشت.

مختار پس از فرار آيرم از ايران در سال 1313 چند ماهي کفيل شهرباني و بعد به درجه سرتيپي نائل گشت و تا شهريور 1320 رئيس شهرباني شد.² رکن‌الدين مختار موسيقيدان و گلباز بود که لازمه اين کار ذوق، عاطفه و رقت احساسات است اما در هفت سالي که رئيس شهرباني بود، از سياه‌ترين دوران مردم و حتي سياستمداران ايران بود. مختار با انجام مراقبتهاي دائمي، خبرچيني و پرونده‌سازيهاي بسيار، در تحکيم پايه‌هاي ديکتاتوري رضا خاني و گسترش آن نقش بي بديلي داشت. در اين دوره سياه از تاريخ، سياستمداران بزرگ کشور در زندانهاي رضا خاني به شهادت رسيدند که مهمترين آنها شهيد سيد حسن مدرس بود.

با حمله متفقين به ايران در شهريور 1320، مختار نيز همانند بسياري از فرماندهان و رؤساي حکومت رضا شاه، پا به فرار گذاشت و تا کرمانشاه رفت. مختار روز دوشنبه 19 آبان 1320 دستگير و به تهران منتقل و بازداشت شد و همراه با گروهي از رؤساي شهرباني و عوامل شکنجه‌گر آن تحت محاکمه قرار گرفت. مختار به هشت سال زندان محکوم شد اما در سال 1326 مورد عفو قرار گرفت و آزاد شد و در دفتر شمس پهلوي به کار پرداخت و مسکن و حقوق کافي به او داده شد. سرانجام رکن‌الدين مختار در سن 84 سالگي پس از يک عمل جراحي سرطان روده در تهران درگذشت. جنازه‌اش روز يکشنبه 20 تير 1350 پس از تغسيل در بهشت زهرا در آرامگاه خانوادگي در ابن بابويه به خاک سپرده شد.³

____________________________________

1. جهانگير موسي‌زاده، محاکمه رئيس شهرباني رضا شاه و ساير متفقين شهرباني: جنجالي‌ترين و طولاني‌ترين دادگاه در تاريخ دادگستري ايران ... (تهران: کتاب سرا، 1378)، ص 216.

مرتضي سيفي فمي تفرشي، نظم و نظميه در دوره قاجاريه (تهران: فرهنگسرا، 1362)، ص 117 ـ 120.

2. روزنامه اطلاعات، 20/4/1350، ص 1 و 4.

عليرضا کمره‌اي همداني، حکم مي‌کنم! نگاهي به اخلاق و رفتار رضا شاه (تهران، سازمان پژوهشي و برنامه‌ريزي آموزشي، انتشارات مدرسه، 1384)، ص 273.

فضل‌الله جعفري و [ديگران]، پليس ايران (تهران: روابط عمومي شهرباني کشور، 1355)، ص 117.

مرتضي سيفي قمي تفرشي، پليس خفيه ايران 1320 ـ 1299: مروري بر رخدادهاي سياسي و تاريخچه شهرباني ([تهران]: ققنوس، 1368)،ص 159 ـ 164.

مهدي ستايشگر، نام نامۀ موسيقي ايران زمين، ج 3 (تهران: اطلاعات، 1376)، ص 484.

3. ابراهيم صفايي، خاطره‌هاي تاريخي (تهران: کتاب سرا، 1386)، ص 91.

روزنامه اطلاعات، 20/4/1350، ص4.

مرتضي سيفي قمي تفرشي، پليس خفيه تهران، ص 234.

مهدي بامداد، شرح حال رجال ايران در قرن 12، 13 و 14 هجري، ج 6 (تهران: زوّار، 1351)، ص 109.