» داماد خوش شانس

جلال فرهمند

farahmand@www.iichs.org

شمس اولين دختر رضا شاه از همسر دومش تاج الملوک است. رضا خان با آنکه آدمي سختگير مي نمود ولي در مقابل شمس رئوف به نظر مي آمد. بعدها همين مسئله در زندگي شمس مشکلاتي پيش آورد که به آن مي پردازيم. اين امر چنان بود که اشرف را نيز آزرده بود و در خاطرات خود از اين دوران به تلخي ياد مي کند. پس از گذر اشرف و شمس از دوران نوجواني، رضاشاه خود در تدارک ازدواج اين دو برآمد. وي بدون توجه به علاقه فرزندانش، کساني را در نظر گرفت که با توجه به روابط پدران آنها با خارجيان در تحکيم موقعيتش مثمر ثمر باشند. اين دو، علي و فريدون فرزندان دو خاندان قدرتمند قوام و جم بودند.

در ابتدا قوام براي شمس درنظر گرفته شد و فريدون براي اشرف، ولي شمس که با ناراحتي تن به اين ازدواج اجباري داده بود از نزديکي خود نزد پدر استفاده کرد و فريدون جم را که زيباتر بود براي خود انتخاب کرد که مورد موافقت پدر قرار گرفت.

مسلماً چنين ازدواج اجباري توفيق چنداني نمي توانست داشته باشد. البته با حضور شاه امکان جدايي غيرممکن به نظر مي رسيد، ولي تنها شانسي که اين دو آوردند کشيده شدن شعله هاي جنگ جهاني دوم به ايران بود. متفقين که براي تقويت جبهه روسيه به راه مهم ايران احتياج داشتند در صدد استفاده از آن برآمدند. در اين راه رضاشاه نمي توانست چندان مثمر ثمر واقع شود. در واقع رضاشاه روابط خوبي با آلمانها داشت و نمي توانست طرف اعتماد متفقين قرار گيرد. بدين لحاظ در سوم شهريور 1320 کشور اشغال شد و رضاخان از سلطنت عزل گرديد و در کش و قوسهاي فراواني که اتفاق افتاد فرزندش با کمترين قدرت بر تخت سلطنت نشست. رضاخان با تعدادي از اعضاي خانواده به موريس تبعيد گرديد. شمس و همسرش جم نيز با پدر همراه شدند.

از مدتي پيش از اشغال ايران علائم کدورت اين دو زوج جوان آشکار شده بود. از اين آشنايي همه خبر داشتند. عزت الله فرزند سرتيپ نصرالله مين باشيان، رئيس اداره موزيک ايران بود. وي متولد 1296ش و فارغ التحصيل رشته مهندسي راه بود. عزت الله با آلات موسيقي و خصوصاً ويولون آشنايي داشت و به عنوان معلم موسيقي به دربار رفت و آمد مي نمود. همين مسئله موجب آشنايي اوليه وي و شمس گرديد. با مرگ رضاخان در 1323 روابط اين دو و اختلاف شمس و جم کاملاً عيان شد.

شمس که از نام و نام خانوادگي مين باشيان چندان خوشش نمي آمد وي را مجبور کرد که نام مهرداد پهلبد را براي خود انتخاب کند. مين باشيان با کراهت پذيرفت. در مهر 1323 شمس از جم جدا گرديد. مقدمات ازدواج پهلبد و شمس فراهم شد، ولي مشکلاتي  از قبيل مخالفت محمدرضا پهلوي باقي بود که راضي به اين ازدواج نمي شد. بدين لحاظ پهلبد به عنوان تحصيل به کمک مادر شمس (تاج الملوک) راهي مصر شد، ولي مشکل ديگري در پيش بود. پدر فريدون جم يعني محمود جم سفير ايران در مصر بود. وي که هنوز از جفاي شمس نسبت به پسرش دلگير بود و عامل آن را پهلبد مي دانست با فهميدن اين امر در صدد آزار وي برآمد.

اشرف و همسر جديد و مصريش يعني احمد شفيق کمک حال پهلبد بودند، ولي جم که اين را فهميده بود با نامه نگاري به محمدرضا پهلوي پرده از اين حمايتهاي خواهرانه و ملکه مادر بر مي دارد و از آنان شکايت مي کند. به دستور محمدرضا پهلوي پهلبد به تهران باز مي گردد. با همه اين احوال در سال بعد (1324) اين ازدواج صورت مي گيرد.

پهلبد تا سالها مغضوب محمدرضا پهلوي بود که نشان از ناراحتي شاه از اين ازدواج داشت. ولي با گذشت چند سال از اين ازدواج و با وساطت ملکه مادر و شمس، پهلبد مدارج ترقي را سريع طي مي کند و سالها در منصب وزارت فرهنگ و هنر جا خوش مي کند (1343-1357) يعني تقريباً 15 سال. هيچ دامادي چنين خوش شانس نبود و هيچ وزيري تا اين حد در وزارت باقي نماند.

در اين شماره بهارستان به مکاتبات محمود جم سفير ايران در مصر با وزارت خارجه و محمدرضا پهلوي مي پردازيم که وي در اين دو نامه پرده از تحرکات پهلبد و ساير اعضاي خانواده پهلوي براي نگهداري پهلبد در مصر مي پردازد.  

----------------------------------

سفارت کبراي شاهنشاهي ايران

قاهره

وزارت امور خارجه

عزت الله مين باشيان با گذرنامه جعلي به اسم مهرداد پهلبد قصد مسافرت به امريکا دارد،چون مشکلاتي پيش آمد به تهران مراجعت نمود. اين گذرنامه تحت نمره 514 در تاريخ 16/8/23 در تهران صادر شده است شماره عمومي گذرنامه HI.100است. گذرنامه محل تولد را دماوند در سال 1294 ذکر مي کند. تصور مي شود تاريخ و محل تولد هم صحيح نباشد و براي فرار از نظام وظيفه و گرفتن گذرنامه بوده است. به هر حال چون مطابق قانون مکلف به عرض گزارش بود اطلاعاً زحمت افزا گرديد.

سفيرکبير محمود جم

[ در حاشيه:]

در ويزاي فرانسه نوشته شده است سويت1 علياحضرت ملکه پهلوي.

[ ٣- ٣٢٨- ١١٢ ج ]

» نامه محمود جم به وزارت امور خارجه (کليک کنيد)  

-------------------------------------

AMBASSADE IMPERIALE

DE L’IRAN

قاهره  هشتم دي ١٣٢٣

پيشگاه اعليحضرت همايون شاهنشاهي

دستخط مبارک مورخه ٢٦ آذر که به افتخار فدوي شرف صدور يافته بود توسط پست سفارت انگليس زيارت و باعث بسي مباحات [مباهات] گرديد. دستخط راجع به والاحضرت شمس را فوراً به فلسطين فرستادم که خدمتشان تقديم گردد. امّا راجع به عزت الله مين باشيان که امر فرمودند از مسافرت نامبرده به آمريکا به مصلحتي جلوگيري شود .نظر به اينکه ايشان به اسم جعلي مهرداد پهلبد به قاهره آمده بود مدتي پيدا کردن او طول کشيد. بالاخره معلوم شد در يک پانسيوني در معادي در ده کيلومتري قاهره منزل نموده است . به هر حال مشارٌاليه را به سفارت احضار و اوامر مبارک را ابلاغ، هر طوري بود مشارٌاليه را حاضر به مراجعت ايران نموده هفتم دي با راه آهن به فلسطين حرکت نمودند. عجب اين است که پنجم دي از احمد شفيق و والاحضرت اشرف سراغ مين باشيان را گرفتم؛ هر دو اظهار بي اطلاعي نمودند درصورتي که مين باشيان شب و روزدر منزل ايشان بوده است. باري از رسيدگي به گذرنامه معلوم گرديد که به معرفي خواجه نوري از شهرباني تهران گذرنامه به اسم مهرداد پهلبد متولد دماوند تحصيل و از سفارت مصر و انگليس، عراق و فرانسه هم به عنوان اين که پهلبد جزو سويت علياحضرت ملکه است رواديد گرفته به قاهره آمده و در معادي منزل کرده است .والاحضرت اشرف پس از فاش شدن مطلب وصول امر مبارک را با تلفن به عرض علياحضرت ملکه، که فلسطين تشريف دارند، رسانده بود.علياحضرت با تلفن به فدوي فرمودند که مين باشيان براي معالجه آمده ايشان را به فلسطين بفرستم که همراه خودشان تهران ببرند. خلاصه جريان امر به نحوي است که از شرف عرض مي گذرد. مسافرت تقريباً تمام اعضاي خاندان سلطنت به قاهره تأثير بدي نموده،شهرت داده اند که به واسطه بدي وضع سياسي ايران همه درصدد فرار هستند؛ البته اين اراجيف تکذيب شده است.

فدوي دولتخواه، محمود جم

[ ٣ -٣٢٨- ١١٢ج ]

» نامه محمود جم به محمدرضا پهلوي ( کليک کنيد)

---------------------------

 1- ملتزم رکاب.