» تبعيديها

جلال فرهمند

farahmand@www.iichs.org

روز 24 مهر 1320 روز ديگري براي مركز جزيره موريس يعني پورت لويي شروع شده بود. اين جزيره هزارها مايل با مركز نبردهاي شديد در اروپا فاصله داشت ولي اثرات حاشيه‏اي آن نبردها در اين جزيره و در اين روز مشخص شد. كشتي قديمي برمه همراه با مسافرين آن كه شايد اولين ايرانياني بودند كه به اين جزيره وارد مي‏شدند در كنار لنگرگاه پهلو گرفت. پادشاه پير و سرخورده ايران همراه با ساير تبعيديان ايراني و مأموريني از دولت انگليس از كشتي پياده شدند و با چندين اتومبيل به منطقة در پورت لويي به ساختماني قديمي منتقل شدند.

نيروهاي امنيتي نيز حول و حوش اين ساختمان قديمي مستقر شدند. از فرداي آن روز زندگي عادي تبعيديان در جزيره موريس كه مكاني گرم و مرطوب و پر از بيشه‏هاي وسيع و باغهاي انبوه بود آغاز شد و حتي براي تحصيل فرزندان رضاشاه چند معلم استخدام شدند. اين جزيره زيرنظر انگلستان اداره مي‏شد و سر بد كليفورد در رأس سازمان اداري جزيره قرار داشت. محلي كه رضاشاه و خانوادة او در آنجا زندگي مي‏كردند موكا نام داشت. بر فراز اين كاخ پرچم سه رنگ ايران براي دلخوشي رضاشاه برافراشته شده بود.

رضاشاه و خانوادة او در دو ويلا كه به زودي ويلاي سومي بدان افزوده شد زندگي مي‏كردند. ساختمان اول، عمارت دو طبقه بزرگي بود كه اتاقهاي متعدد و سالن و اتاق ناهارخوري داشت. رضاشاه و فرزندانش از تاج‏الملوك و عصمت در اين عمارت زندگي مي‏كردند. در ساختمان دوم همراهان و مستخدمان اقامت داشتند.

در طول هفته‏هاي اول اقامت به آنان سخت مي‏گذشت، نه اجازه مكاتبه داشتند و نه نامه‏اي به دست آنان مي‏رسيد و از سويي رضاشاه نگران حكومت متزلزل پسرش بود كه هر آن ممكن بود خبر سقوط آن را به وي بدهند

بيماري معده رضاشاه نيز بر مشكلات افزوده شده بود هر چند كه بعدها مشخص شد اين بيماري معدوي نيست و ناشي از ضعف قلب رضا پهلوي است.

اوقات زياد فراغت و بيكاري در جزيره و بيرون نرفتن رضا پهلوي از باغ موجبات نارضايتي و بي‏حوصلگي او را فراهم كرده بود. ولي ديگر آن شاهي نبود كه نامش لرزه بر اندام مي‏انداخت وي به موجودي ضعيف تبديل شده بود كه حتي فرزندانش خريدار اوامرش نبودند.

وضعيت آب و هوايي جزيره كه در ماه اول خوب بود اندك اندك به سوي گرمي و افزايش رطوبت مناطق حاره نزديك مي‏شد و بر وخامت حال او مي‏افزود. امضاي پيمان سه گانه بين ايران و انگليس و شوروي اندكي از مشكلات تبعيديان موريس را كم كرد. و همين امر موجب آن شد كه اصرار رضاشاه براي عزيمت به سوي كانادا افزايش يابد و حتي از فرزندش در تهران كمك مي‏خواست. دولت انگليس براي عزيمت رضاشاه از جزيره روي خوش نشان مي‏دهد ولي در مورد كانادا جواب دقيقي كه موجب تكليفي براي دولتش باشد به بيان نمي‏آيد.

انتظار به پايان مي‏رسد و در نيمة دوم اسفند ماه 1320 پس از شش ماه زندگي در موريس دولت انگليس با مراجعت شمس و فاطمه و حميدرضا و عصمت و چند تن از زنان درباري به تهران موافقت مي‏كند. عده اين افراد دوازده تن بود كه فريدون جم همسر شمس نيز آنان را همراهي مي‏كرد. البته ساير فرزندان رضاشاه (عليرضا، غلامرضا، احمدرضا و محمودرضا) در جزيره موريس ماندند و علي ايزدي به نزديكترين شخص به رضاشاه تبديل گرديد.

به دنبال اين امر انگليسي‏ها با خروج رضاشاه به سوي افريقاي جنوبي موافقت كردند. در روزهاي آغازين سال 1321 رضاشاه دچار يك انفاركتوس قلبي شد و همين امر و عدم امكانات پزشكي در موريس حركت وي به دوربان افريقاي جنوبي را تسريع كرد. در شامگاه روز ششم فروردين 1321 رضاشاه و همراهان از پورت لويي با كشتي عازم محل جديدشان در دوربان گرديدند و روز 14 فروردين به اين بندر مهم رسيدند. خيابانهاي مجلل و ساختمانهاي چندين طبقة زيبا و باشكوه و پاركها و باغهاي پر گل و سبزه تأثيري زياد بر شاه تبعيدي بر جاي گذاشت.

در دوربان به علت هجوم مهاجرين اروپايي آسياي جنوب شرقي كه از دست ژاپنیها فرار كرده بودند امكان دسترسي به جاي مناسب براي زندگي را سخت كرده بود و رضاشاه مجبور به اقامت در محلي برخلاف ميل و سليقه خودش بود و اين براي شاه مغرور فشار مضاعفي وارد مي‏‏كرد كه بيماريش را تشديد مي‏كرد. هر چند كه روزنامه‏هاي محلي نيز با چاپ گزارشهايي بر شدت عصبانيت وي مي‏افزودند. نهايتاً آخرين سفر شاه به پايتخت، يعني ژوهانسبورگ ختم گرديد و وي تا آخرين روزهاي زندگي خود يعني مرداد 1323 كه از دنيا رفت در اين شهر اقامت گزيد.

در اين شماره بهارستان تعدادي از عكسهاي تبعيديهاي موريس و ژوهانسبورگ در معرض ديد علاقه‏مندان قرار گرفته است.

نمايي از شهر پورت لويي (موريس)		عصمت‏الملوك دولتشاهي، فاطمه پهلوي، حميدرضا پهلوي و علي ايزدي
	حميدرضا پهلوي	نمايي از محل سكونت رضاشاه در موريس
علي ايزدي، فريدون جم و شمس پهلوي (موكايِ موريس)	نمايي ديگر از محله موكا در پورت لويي	علي ايزدي در موكاي موريس
نمايي از پرت لويي	غلامرضا پهلوي در موريس	محمودرضا پهلوي و عليرضا پهلوي
نمايي از محل اقامت رضاشاه در موريس	عصمت‏الملوك، حميدرضا پهلوي، فاطمه پهلوي، علي ايزدي و محمودرضا پهلوي
	رضاشاه، شمس و عليرضا پهلوي در ژوهانسبورگ
	شمس پهلوي به اتفاق كاپيتان پيكوت نمايندة انگليسي در ژوهانسبورگ	از راست: عبدالرضا پهلوي، علي ايزدي و احمدرضا پهلوي