» كاخها و قصور قجری

جلال فرهمند

Farahmand@www.iichs.org

سابقه بناي كاخهاي سلطنتي در ايران ريشه‏اي چندين هزار ساله دارد. كاخهاي پرشكوه تخت جمشيد و تيسفون در عهد باستان و قصور زيباي صفويه در اصفهان نمونه‏اي از سه دوره متفاوت است. ساخت و ساز اين آثار بسته به موقعيت سلسله‏هاي حاكم فرق مي‏كند. و حتي ساختن كاخها در طول زمان هر سلسله نسبت به هر شاه آن نيز فرق مي‏كند. مثلاً در دوره قاجاريه ساخت و سازهاي اولين شاه با ناصرالدين شاه اصلاً قابل قياس نيست.

آغامحمدخان كه در سال 1200ق تهران را مقر سلطنت خود قرار داد و به اصطلاح دارالخلافه‏اي براي خود تاسيس كرد، به علت جنگها و درگيريهاي فراوان نتوانست به جز تخت مرمر اثر قابل توجهي از خود به يادگار بگذارد. وي از لحاظ تاسيسات ساختماني به همان حصار اوليه تهران كه به دست شاه طهماسب اول پايه‏گذاري شده بود و ارگ سلطنتي آن كه شامل چهارباغ و چنارستاني بود بازمانده از شاه عباس اول و كاخي ساختة  كريمخان زند، قناعت كرده بود.

فتحعلي شاه كه سلطنتي طولاني يافت به امور تفنني علاقه بيشتري نشان مي‏داد و بيشتر وقت سلطنتش در طهران گذشت طبعاً احتياج به دلخوشي بيشتري در اين شهر داشت بدين منظور ارگ سلطنتي اوليه را توسعه داد و حرمسراي عريض و طويل خود را در آن برپا كرد و ساختمانهايي براي آن تاسيس نمود. باغ نگارستان و قصر آن را پايه‏گذاري كرد و حتي براي زمان شكار و گردش خودش در ميان راه شميران قصر معروف قاجار را بنا نهاد كه در بلندترين قسمت آن قصر مناظر بديع طهران و حومه آن ديده مي‏شد. زندان قصر كنوني يادگاري از همان کاخ است. بزرگترين كاخ‏ساز قاجار بدون شك و ترديد ناصرالدين شاه قاجار است وي در دوران نيم قرن سلطنتش دست از غازيگري برداشت! و شهرنشيني كامل گرديد و به دليل عدم درگيري خارجي بيشتر به شكار و امور تفنني پرداخت. وي ضمن تعمير قصور قبلي، كاخها و قصرهاي جديدي برپا ساخت. ارگ سلطنتي و كاخ گلستان به بزرگترين شكل ممكن خود گسترش يافت كه به فهرستي از آن اشاره مي‏شود: كاخ ابيض، تالار برليان، شمس‏العماره، نارنجستان، عمارت بادگير، حوضخانه، تالار الماس.

وي علاوه بر اين كاخهاي شهري به دليل علاقه وافرش به سفر و شكار قصور ييلاقي فراواني از قبيل قصر دوشان تپه يا شهرستانك و سلطنت‏آباد كاخ نياوران را نيز بر ساختمانها افزود. متاسفانه بسياري از اين ابنيه يا به مرور زمان يا با تغيير كاربري نابود گزيدند و فقط تعدادي از آنان و اكثراً در منطقه ارگ سلطنتي تهران (كاخ گلستان) از گزند تخريب مصون مانده‏اند.

به هر صورت هر چه به سمت پايان اين دوره مي‏رسيم از ساخت و سازها بسيار كم مي‏شود و سه پادشاه آخر اين سلسله اثر چنداني از خود باقي نگذاشته‏اند.

 در اين شماره تعدادي از تصاوير اين كاخها به نظر خوانندگان محترم مي‏رسد.

نمايي از عمارت سلطنتي كاخ گلستان	نمايي از كاخ گلستان و عمارت بادگير و بخشي از تكيه دولت	رسيدگي به جواهرات سلطنتي در اطاق موزه كاخ گلستان
عمارت شمس‌العماره ـ از خيابان ناصرخسرو	نمايي از عمارت بادگير و شمس‏العماره ـ كاخ گلستان	عمارت خوابگاه (حرمسرا) ـ كاخ گلستان
تخريب يكي از عمارتهاي خوابگاه ـ شمال ميدان ارك	سر در قصر دوشان تپه	دورنمايي از عمارت دوشان تپه
نمايي از قصر قاجار	قصر قاجار	برج قصر عشرت‌آباد و حوض و خانه‏هاي اطراف آن
برج قصر سلطنت‌آباد	قسمتي از باغ عمارت سلطنت‌آباد	نمايي از عمارت سلطنت‌آباد
عمارت سلطنت‏‌آباد	درياچه و عمارت آبدارخانه قصر سلطنت‏آباد	نمايي از قصر شهرستانك
كاخ ناصرالدين شاه در شهرستانك	ناصرالدين شاه در کاخ صاحبقرانيه	كاخ سلطنتي سرخه حصار
نمايي از عمارت فرح‏آباد	باغ و عمارت نياوران	نماي كاخ ناصرالدين شاه در بندر انزلي