» سفارتخانه بريطانياي كبير در طهران

 جلال فرهمند

farahmand@www.iichs.org

تا قبل از روي كار آمدن حكومت قاجار هيچ سفارتخانه‏اي در ايران افتتاح نشد. دليل آن هم روشن بود. هنوز ديپلماسي جهاني شكل نيافته بود و از سوي ديگر ثبات آن چناني در ايران پس از صفويه پا برجا نبود.

با تغيير چهره سياسي جهان و رفتن كشتيهاي استعمارگر اروپايي به اقصي نقاط زمين لزوم ارتباط سياسي با ساير ملل بيشتر احساس شد. در خاورميانه تنها كشور مستقل ايران بود.

همسايه ‏هاي آن يعني بريتانيا (هند، به مثابه بخشي از بريتانيا) و روسيه كه دول مقتدر آن روز بودند، ايران را كانون رقابت خويش به عنوان خط حائل كشور زرخيز هندوستان مي‏دانستند.

اولين سفرا به طور چشمگير در زمان فتحعلي شاه به ايران آمدند. و اولين آنها بريطانيايي بود. كلنل سر جان مالكوم (1800) و قصد وي اقامت در طهران بود. سومين سفير يعني سر گور اوزلي در 1810م در سراي حاجي محمدحسين خان امين‏الدوله منزل كرد و در سال 1226ق در حوالي دروازه حضرت عبدالعظيم اولين سفارتخانه اين كشور را بنا كرد. سالها بعد در سال 1279ق زمين سفارت وقت انگليس در خيابان علاءالدوله آن روز (فردوسي فعلي) خريداري شد. اين زمين آن زمان در بيرون از شهر طهران قرار داشت.

طي مخارج هنگفتي كه نشان از رقابت با سفارت روس داشت كار ساختمان آن باشكوه تمام به اتمام رسيد و يكي از مهمترين ساختمانهاي طهران آن روز به حساب مي‏آمد.

سر دنيس رايت گزارشي نسبتاً مبسوط درباره ساختمان زمين سفارت ارائه كرده است:

از « اليسن» مي‏توان به حق به عنوان سفيري ياد كرد كه به مقامات مربوطه بريتانيا قبولاند كه به جاي ساختمان كهن و ايوان‏دار نمايندگي بريتانيا كه « سر گور اوزلي» در جنوب تهران بنا نهاده بود و زماني ابهتي داشت، عمارت جديدي ساخته شود. اليسن با مهارت تمام چنين استدلال كرد كه آن ساختمان كهن كه در سال 1830م بر اثر زمين لرزه شديداً آسيب ديده بود، به سرعت در حال فرو ريختن است و به قول او به محض آنكه اتاق يا ديواري تعمير مي‏شود اتاق يا ديوار ديگري فرو مي‏ريزد. اليسن نوشت بهتر است كه « سفارتخانه به محل مناسبتر و سازگارتري در حومه جديدي كه در چند سال اخير در شمال و در پشت ديوار شهر پديد آمده است انتقال يابد.» وي براي تحكيم برهان خود خاطرنشان ساخت كه روسها كاخ  جديد بزرگي بنا مي‏كنند و وزيران و ساير مقامات عاليرتبه ايران نيز براي خود خانه‏هاي بزرگتر و بهتري مي‏سازند. لازم بود كه بريتانيا از اين قافله عقب نماند، و بنابراين به اليسن اختيار داده شد كه 32000 ليره براي احداث بناي جديد سفارتخانه خرج كند و از آن جمله 8000 ليره را به صرف تدارك زميني به مساحت پانزده آكر [بيش از شش هكتار] برساند. در بياباني كه در آن زمان كناره شمالي تهران بود، اقامتگاه و ادارات جديدي ساخته شد. براي منشيها و پزشك سفارت، خانه‏هاي جداگانه‏اي درنظر گرفته شد، و اصطبلي با ظرفيت 41 اسب بنا گشت. ساير سفارتخانه‏هاي خارجي هم به نوبه خود به اين كار تأسي كردند. خيابان پر عرضي كه اين سفارتخانه‏ها در امتداد آن قرار گرفتند نزد اروپاييان و ايرانياني كه از آنان تقليد مي‏كردند به خيابان سفراء معروف گشت و اين نخستين خيابان تهران بود كه در آن چراغهاي گاز نصب شد.

سروان ويليام پيرسون كه وابسته به رسته سلطنتي مهندسان بريتانيا بود و در خدمت اداره تلگراف هندواروپ در تهران انجام وظيفه مي‏كرد، مأموريت يافت كه بر احداث ساختمانهاي جديد نظارت عاليه نمايد. تحت هدايت او، اين ساختمانها توسط ج.و. وايلد، كه وابسته به موزه « ساوث كنزينگتون» در لندن بود به سبك ساختمانهاي انگليسي هندوستان طرح‏ريزي شد. وايلد همان كسي بود كه در طرح‏ريزي نمايشگاه بزرگ هايدپارك در سال 1851 كمك كرده بود. در تهران، پيرسون در اين كار خود از كمك گروهباني كه در اداره تلگراف تحت فرماندهي او بود و نيز از كمك يك كارشناس ابنيه عمومي كه از انگلستان فرستاده شده بود، برخوردار مي‏شد و بقيه كساني كه او را در اين كار ياري مي‏دادند ايراني بودند. به علاوه وي باغباني آلماني استخدام كرد تا يك هزاروپانصد نهال چنار را در زمين خشك و بي‏گياه سفارتخانه بكارد. اين نهالها از جويهايي كه آبشان از قنات پربركت سفارتخانه تأمين مي‏شد، سيراب مي‏گشتند. بيست سال بعد كه لرد كرزن به ايران سفر كرد اين نهالها زمين سفارتخانه را به بيشه پردرختي بدل ساخته بودند. بناهاي جديد كه ساختمانشان اندك زماني پس از درگذشت اليسن تكميل شد طرف ستايش كرزن، كه بسيار مشكل‏پسند بود، قرار گرفت و مايه رشك ساير سفارتخانه‏هاي خارجي در تهران بود. يك مسافر انگليسي كه در سال 1890 به تهران آمده بود با مباهات تمام چنين نوشت:

         زيباترين و نفيس‏ترين سفارتخانه در تهران سفارتخانه انگلستان است كه به نحوي زيبا با درختان آراسته شده است و از آبياري نيكو برخوردار است. غرفه‏هاي پذيرايي و تالار ورودي اقامتگاه وزيرمختار بسيار زيبا و شيك است و يك برج ساعت به سبك بيزانس ساختمان را ابهتي ممتاز مي‏بخشد. شاه، وزيرمختار بريتانيا را از لطف و مرحمت ويژه‏اي برخوردار ساخت يعني به او اجازه داد كه براي افزودن بر زيبايي باغ وسيع خود چند طاووس، كه مرغي سلطنتي شمرده مي‏شد، در آن باغ بپروراند (انگليسيها در ميان ايرانيان).

اين سفارتخانه در طول حياتش با وقايع زيادي روبه رو شد. واقعه‏اي چون تحصن مشروطه‏خواهان، يا طرح توطئه‏هاي مختلفي از سوي سفارت بر ضد ايران و يا حتي تجمع سران قواي متفقين در اجلاس تهران. در اين شماره عكسهايي از داخل سفارت بريطانيا در طهران كه حدوداً صد سال قدمت دارد انتخاب شده است كه با هم مي‏بينيم.

10731-3 نمايي ديگر از خيابان علاءالدوله	10763-3 خيابان علاءالدوله، ديوار سفارت ديده مي‏شود	10654-3 گارد سفير بريتانيا
10650-3 داخل سفارت	10666-3 برج ناقوس و ساعت داخل سفارت	10667-3 نمايي ديگر از سفارت و سبك هندي معماري آن
10668-3 ساختمانهاي اداري سفارت	10653-3 نمايي ديگر از برج سفارت	10669-3 داخل ساختمان سفارت
10672-3 داخل ساختمان سفارت	10675-3 داخل ساختمان سفارت	10670-3 داخل ساختمان سفارت
10673-3 داخل ساختمان سفارت	10676-3 داخل ساختمان سفارت	10678-3 كارمندان ايراني سفارت
10686-3 خانمي از اعضاي سفارت	10687-3 سر در سفارت بريطانيا	10680-3 باغبانهاي ايراني سفارت