» نگاهي به مراسم تعزيه در دوره قاجار

مختار حديدي

تعزيه از نظر لغوي به معني اظهار همدردي، سوگواري و تسليت است، ولي به عنوان شكلي از نمايش ريشه در  اجتماعات و مراسم يادكرد شهادت امام حسين (ع) در ايام محرم دارد و در طول تكامل خود بازنمايي محاصره و كشتار صحراي كربلا محور اصلي آن بوده و هيچ گاه ماهيت مذهبي‏اش را از دست نداده است. از آنجا كه شيعيان نداي حق‏طلبانة حسين (ع) را نداي راستي و پاكدامني و حرمت انساني و مقدس مي‏دانند اجراي مراسم محرم را نيز نوعي تلاش به سوي همان اهداف مقدس مي‏دانند. بعدها نيز با اين اعتقاد كه مشاركت در نمايشهاي تعزيه، خواه در رديف بازيگران، خواه تماشاگران، آنان را از شفاعت حسين (ع) در روز قيامت بهره‏مند خواهد ساخت به رونق اين مقوله همت گماشتند. تعزيه‏خواني در آغاز دورة سلطنت قاجار به صورت يك نمايش آييني ـ مذهبي جلوه‏اي برجسته داشته و روند تحول و تكامل خود را پيموده است.

فتحعلي شاه به تعزيه و تعزيه‏خواني علاقه نشان مي‏داد و در رواج اين نهضت مذهبي در ميان مردم و همگاني كردن آن در جامعه، كمابيش نقش مهم و مؤثري داشت. او سرپرستي و نظارت بر امور مربوط به مراسم عزاداري و تعزيه‏خواني دربار و دولت را در ماه محرم به بزرگان و رجال دربار خود سپرده بود و در بعضي از مجالس تعزيه به خصوص مجالس تعزية روز تاسوعا و عاشورا كه كارگزاران دربار برپا مي‏كردند، حاضر مي‏شده است. رجال درباري و اعيان و اشراف مملكت هم كه به سنتهاي آبا و اجدادي خود پايبند بودند هر يك به نوبة خود در دهة محرم در تكيه‏ها يا حياطهاي بزرگ خانه‏هايشان، كه معمولاً آنها را به صورت تكيه مي‏بستند مجالس سوگ و تعزيه‏خواني برپا مي‏كردند.

بنابر اخبار و گزارشهايي كه از دوره قاجار به ما رسيده است، در آن زمان همه مردم، از صدر تا ذيل در ساختن و داير كردن تكيه براي برگزاري مراسم عزاداري سالار شهيدان و تعزيه‏خواني در  ايام  سوگواري، به خصوص در دهه محرم، شوق و علاقة فراواني نشان مي‏داده‏اند. بانيان مي‏كوشيدند تا از راه ساختن تكيه‏ها و وقف آنها، اجري دنيوي و اخروي براي خود دست و پا كنند. كنت دو گوبينو سياستمدار و نويسندة فرانسوي كه در سالهاي 1272-1275 در زمان ناصرالدين شاه در ايران بوده، در مورد علاقة  مردم به ساختن تكيه و شمار بسيار فراوان تكيه‏ها در تهران مي‏نويسد:

         نه تنها شاه و مستخدمان بزرگ دولت تكيه دارند، بلكه هر شخص ثروتمند، چه مستخدم دولت، چه تاجر، صاحب تكيه‏اي است. اين كار آن قدر مقدس است و اجر دارد كه هر كس بدين سبب و بي‏ترديد اندكي براي مفاخرة دنياوي نيز مي‏كوشد تا از خير و ثواب آن در دنيا و آخرت بهره‏مند گردد. (گوبينو، 183)     

در آن دوره بجز تكيه‏‏هاي شاهي و دولتي و تكيه‏هايي كه سازندگان آن رجال مملكتي و اعيان و اشراف بودند، در هر كوي و برزن و محله يك يا چند تكيه ساخته شده بود كه بانيان آنها از اصناف و عامه مردم محله‏ها بوده‏اند. بنابر آمار دارالخلافه تهران در سال 1269 ق، سالهاي نخستين سلطنت ناصرالدين شاه، در شهر تهران 54 باب تكيه بوده است. اين تعداد 3 باب به نامهاي "تكيه پادشاهي"، "تكيه جناب صدراعظم" و "تكيه دريچه" در محله ارك و بقيه در محله‏هاي عودلاجان، بازار، سنگلج و چالميدان قرار داشت.

يك گروه از تعزيه‏خوانها در حال اجراي نمايش تعزيه		مراسم عزاداري و تعزيه‏خواني در تكيه دولت تهران در دوره ناصري
	يك گروه از تعزيه‏خوانها در اواخر دوره قاجاريه	حضور زنان در تكيه دولت تهران جهت تماشاي مراسم تعزيه

 

_____________________________________

منابع:

درباره تعزيه و تئاتر در ايران. به كوشش لاله تقيان؛ تعزيه هنر بومي پيشرو ايران. گردآورنده: پتر چلكووسكي، ترجمة داود حاتمي.

تصاوير: آرشيو مؤسسه مطالعات تاريخ معاصر ايران.