نگهداري از ايتام در عرف سنتي و مذهبي ايرانيان جايگاه ويژه‏اي دارد. احاديث بسياري از بزرگان مذهبي درباب نگهداري و حفظ حرمت اين كودكان در كتب ديني آمده است. بسياري از متمكنين با دادن اعانه و بذل قسمتي از مال خويش به صورت وقف از اين اطفال حمايت مي‏كردند. وضع اين كودكان نيز برحسب حال حمايت‏كننده مالي خود متفاوت بود در صورت پرداخت به موقع پول حال و روزشان خوب بود و در غير اين صورت خير. با تاسيس بلديه از وظايفي كه تا آن موقع متولي خاصي نداشت برعهده آن گذاشته شد.

اين امر به سال 1325 قمري كه با تصويب كتابچه قانون مشتمل بر 108 ماده مي‏شد زمينه تاسيس تشكيلات جديد بلديه را فراهم كرد و نگهداري از ايتام را نيز به اين سازمان محول گردانيد. ولي بلديه كه خود توان پرداخت حقوق كارمندانش را نداشت چگونه مي‏توانست به مؤسسه‏اي پر خرج نيز كمك كند؟ در حقيقت ضميمه شدن دارالايتام به بلديه بر مشكلات آن افزود و از طرفي از كمكهاي مردمي كه به اين امر اختصاص مي‏يافت با اين توجيه كه از بودجه مملكتي استفاده مي‏كنند كاست.

از تعداد اطفال اين مركز تا قبل از سال 1300ش اطلاعي به دست نيامده است. ولي از ابتداي همين سال آمار نسبتاً دقيقي موجود است. در اين زمان اداره خيريه بلديه مشتمل بر سه دائره مختلف بود: دايره دارالايتام، دايره دارالعجزه (سراي سالمندان) و دايره كارخانهاي بلدي (كارگاههايي كه بي‏بضاعتان در آن كار مي‏كردند و مزد ناچيزي مي‏گرفتند)

در سال 1301 در دارالايتام طهران جمعاً 815 نفر شامل 553 نفر كودكان پسر از سن 2 الي 15 سال، 217 نفر دختران از سن 3 الي 20 سال و 45 نفر شيرخواره نگهداري مي‏شدند. نيروهاي مستخدم دولتي نيز 194 نفر بودند كه يك مجموعه 1009 نفري را در كل تشكيل مي‏دادند. اين جمعيت در باغي بزرگ در طهران اسكان داده شده بودند.

در سندي كه در اين شماره ماهنامه بهارستان معرفي شده است نگاهي اجمالي به اوضاع و احوال اين كودكان در سال 1301 ش مي‏باشد. بودجه‏اي بسيار اندك يعني 250 تومان در روز كه با سرشكن كردن آن بر تعداد اطفال و مستخدمين دارالايتام پول بسيار كمي مي‏شود نمي‏توانست حداقل نيازها را برطرف كند. بدهي بالاي يتيم‏خانه به افراد، به حمام نرفتن يك ماهه كودكان، نداشتن لباس، نداشتن غذاي كافي و... خواننده را به ياد داستان مشهور اليورتويست اثر چارلز ديكنز مي‏اندازد و تكرار آن به سبك ايرانيش را تداعي مي‏كند. پولهايي كه بايد صرف اين كودكان مي‏شد در مجاري اداري حيف و ميل مي‏شد و آقايان “با مبلهاي‌“ وطني حق‏الزحمه خود را از آن برداشت مي‏كردند. سند را با هم مي‏خوانيم:

بلديه طهران مورخه 28 برج دلو 1301

مقام محترم كفالت بلديه

نظر به اينكه در اين ايام اخير زمستان به واسطه ازدياد عده فقرا و ايتام حالت روحي و اقتصادي مؤسسات خيريه فوق‏العاده رقت‏خيز و محتمل تاسف گرديده لازم دانسته شد از وضعيت قابل توجه مؤسسات فوق‏الذكر و مسكينه آنها را به عرض آن مقام محترم رسانده استدعاي توجه عاجلي براي بهبودي و ترتيب امور اين اداره بنمايم.

در اين سه ماه اخير كه عده فقرا ساعت به ساعت در تزايده بوده اداره خيريه با يك جديت و فداكاري تامي براي جلوگيري از اتلاف نفوس و رفاه حال فقرا و ايتام تا آخرين نقطه توانايي خود كوشش و سعي نموده و به طوري كه مشهود حضور مبارك است تا امروز موفق شده كه جان عده كثيري را از چنگال مرگ نجات دهد، اما از آنجايي كه بديهي است با روزي دويست و بيست و پنج تومان كه سي تومان آن به كارخانهاي بلدي تخصيص داده شده و به طور متوسط روزي يكصد و ده تومان پول نان داده مي‏شود با هزار گونه مخارج فوري به طوري كه ناظر دارالايتام مجبور است مقداري در مخارج يوميه را نسيه آورده تا قوت لايموت اين عده تهيه شود چنانچه بايد نمي‏توان رعايت حفظ‏الصحه آنان را از حيث نظافت لباس و استحمام و ضدعفوني كردن منازل و مستراحها به عمل آورد. چنانچه متجاوز از يك ماه است به واسطه فقدان وجه، ايتام و فقرا به حمام فرستاده نشده‏اند. براي اينكه دوافروش مبالغي بابت دوا طلبكار است تهيه دوا براي مرضا چند روز به تاخير مي‏افتد. به همين علت لباس زمستاني ايتام و فقرا كاملاً تهيه و تقسيم نشده و غالب آنها با همان لباسهاي كهنه زندگي مي‏كنند مخصوصاً قسمت اناث كه به واسطه نرساندن وجه به آقااحمد تفضلي كه لباس آنها از مشاراليه خريداري شده ايصال جنس را به تعويق انداخته و با اينكه فعلاً مقرر شده كه روزي بيست و پنج تومان كه آن هم مرتباً پرداخته نمي‏شود دريافت دارد و ايشان هم بعد از اينكه پارة از اين اجناس را بايد از ديگران خريداري نمايد تا اندازه از دادن جنس خودداري مي‏نمايد يعني به قدري كه پول گرفته جنس مي‏دهد لباس آنان تهيه نشده به علاوه اداره خيريه تا آخر برج جدي مبلغ 9 هزار و يكصد و سي و چهار تومان بابت قيمت جنس و كرايه‏خانه و غيره كه صورت ريز آن تقديم مي‏شود به اشخاص متفرقه مقروض است غير از دو هزار و سيصد و كسري كه بابت قيمت نان به دائره خبازخانه بدهكار و قرار شده از بابت عوارض خرواري دو قران محسوب نمايند و حقوق چهار ماهه اعضا و اجزاي مؤسسات خيريه چنانچه مدير و ناظر دارالايتام غالباً از هجوم فقرا و توصيه آقايان علما و متنفذين و اشخاصي كه به آن مقام محترم عرض حال داده رجوع به خيريه مي‏فرمايند و براي اداره خيريه هم به هيچ وجه موجبات اسكات آنها فراهم نيست در ادارات مركزي بلديه به سر مي‏برند.

رئيس اداره خيريه بلديه طهران

آقاي سيد جليل

مدرسه ايتام اعظميه	ايتام موقوفه عيال درويش صحافي‏باشي	مدرسه ايتام مسلمين اصفهان
	شاگردان مدرسة ايتام در دورة مظفرالدين شاه