» كمدي در يك پرده

 جلال فرهمند

farahmand@www.iichs.org

دقيقاً مشخص نيست سابقه تئاتر در ايران به چه موقع باز مي‌گردد. ولي تئاترهاي اوليه ايراني پيوند عميقي با واقعه كربلا و ساير وقايع و زندگي پيامبران دارد كه عموماً تعزيه ناميده مي‌شود. تئاتر جديد و مدرن اروپايي همچون بسياري ديگر از مظاهر غربي در زمان ناصرالدين شاه به ايران آمد. تا قبل از سفرهاي سه گانه شاه به اروپا تئاتر غيرتعزيه‌ايي ايران تنها به يك سري نمايشهاي سبك كوچه بازاري خلاصه مي‌شد. روحوضي و تقليدكاري نمونه‌اي از آن بود. اشخاصي چون شيخ شيپور، شيخ كرنا و يا كريم شيره اي تئاترهايي في‌البداهه اجرا مي‌كردند و خاطر شاه منبسط مي‌گرديد. ولي سفر شاه به اروپا و ديدن عظمت و شكوه اپراها و سالنهاي نمايشي آنجا دل شاه را برد. وي كه شيفته ظاهرسازي بود و قبل از آن تكيه دولت را براي اجراي تعزيه تأسيس كرده بود براي اجراي تئاتر مدرن فرمان به تأسيس سالني در تهران داد.

نقاشباشي پيشقدم اين كار شد و اولين سالن تئاتر ايران را با كاربري نمايشهاي نو در شمال شرقي تكيه دولت و در مدرسه دارالفنون تأسيس كرد (1266ش). سالني با گنجايش سيصد نفر. عوامل نمايش اين تئاتر دانش‌آموزان مدرسه دارالفنون، معلمان از فرنگ برگشته و تعدادي از معلمان بلژيكي و فرانسوي بودند. نام اولين نمايشها را اين گونه ثبت كرده‌اند: عروسي اجباري، طبيب اجباري، تنفر از مردم، خر، ترش علي بيك و هانس پينه‌دوز.

نمايشهاي اوليه اين تئاتر به دليل نابلدي هنروران و فقدان شناخت و نگاه سطحي هنري تماشاچيان چندان موفق نبود. مردم همان روحوضي و تقليدكاري را ترجيح مي‌دادند. نقاشباشي كه تئاتر خود را در خطر تعطيل مي‌ديد مجبور به استفاده از همان تقليدچيها و مطربان روحوضي درباري چون كريم شيره اي و اسماعيل بزاز و غيره شد تا شايد رونقي به تئاترش بدهد. اين سالن يك سال بيشتر دوام نياورد.

مشروطه شروعي مجدد براي تئاتر مدرن ايران است. نفوذ تفكرات روشنفكري رونقي به آن بخشيد. انجمني چون انجمن اخوت و يا شركت علميه فرهنگ تئاترهاي سياسي فراواني در انتقاد از هيئت حاكمه و حتي شاه مستبد به نمايش گذاشتند.

بعد از فرار محمدعلي شاه و استقرار سياسي، گروههاي تئاتريِ خصوصي شكل گرفت. ديگر تئاتر به تفريح مردم تبديل شده بود. در گوشه و كنار تهران و شهرستانها سالنهايي به نام تئاتر شكل گرفت. سالن گراند هتل، سالن تئاتر ملي و... نمايشهاي مختلفي از نويسندگان ايراني و اروپايي در آن به نمايش درآمد. يكي از اين انجمنهايي كه دست به تأسيس گروه تئاتر زد « كانون ايران جوان» بود. اين انجمن به همت حسن مقدم با تعدادي ديگر از جوانان فرنگستان ديده در آغاز 1300 در تهران تأسيس شد. نمايشنامه‌هايي چون: جعفرخان از فرنگ آمده، ماهيار، دختر قرن بيستم و... بر روي صحنه رفت. از جمله اولين اين تئاترها كه شايد جالب‌ترين و در عين حال عجيب‌ترين آن باشد نمايش « 37 شاهي مسيو منتودوان» به زبان فرانسه و به سرپرستي و كارگرداني مسيو هپنتو شارژدافر فرانسه بود. معلوم نيست كه از چه وقتي كادر سياسي يك سفارتخانه خارجي در تهران دست به اين كار زد. به هر حال در شب دوشنبه پنجم ربيع‌الاول 1340 (15 آبان 1300) اين نمايش روي سن رفت. پروگرام اين نمايش كه به دست تماشاچيان داده شد در نوع خود جالب و ديدني است:

برای خواندن سند اینجا را کلیک کنید