» نقشه رشت در سال 1287 قمري

 رضا فراستي

تا قبل از تأسيس مدرسه دارالفنون، علوم جديد مثل هندسه به صورت پيشرفته بين‌المللي در مملكت رواج نداشت و در حقيقت توجه علمي به اين رشته از علوم رياضي جديد امري است كه بعد از تأسيس دارالفنون شاهد آن هستيم در كتاب الماثر والاثار توجه به علوم جديد من‌جمله هندسه از نوآوريهاي دارالفنون ياد شده است.

بدين ترتيب تا زمان مذكور، نقشه‌كشي به صورت علمي در كشور رايج نبود و نقشه‌هاي موجود در منابع ازجمله در كتاب مسالك و ممالك ¹ به اشكال مختلف غيرعلمي ترسيم مي‌شد و حاوي اطلاعات كلي از مناطق بود بدون توجه به دقايق فن نقشه‌برداري.

در منابع تاريخي درباره نقشه‌كشي تحصيلكرده‌هاي دارالفنون مطالبي آمده است. ازجمله در سال 1287 قمري نقشه دارالخلافه ناصري به توسط جعفرقلي خان رئيس مدرسه دارالفنون و ميرزا عبدالغفار ــ‌ معلم علوم رياضي ــ با بيست نفر از مهندسين كشيده شد. ² سندي كه در پي خواهد آمد ازجمله نقشه‌هايي است كه يكي ديگر از تحصيلكرده‌هاي دارالفنون كشيده است.

ذوالفقار بيك ³ با ذوالفقارخان مهندس ⁴ يا ذوالفقارخان سرهنگ ⁵ كه احتمالاً همان كسي است كه در كتاب جغرافياي نيمروز از او به عنوان ذوالفقارخان كرماني مشهور به محلاتي ⁶ نام برده شده، نقشه رشت شامل محلات، مساجد، تكايا، حمامها، مدارس، بقاع متبركه، كاروانسراها، منازل اشراف و... را در سال 1287 هجري قمري كشيده است.

برابر اطلاعات موجود، ⁷ ذوالفقارخان در 18 محرم سال 1287 قمري، با پيگيري ميرزا عبدالوهاب خان آصف‌الدوله ترسيم نقشه را آغاز كرد و به نوشته خودش، نقشه را طي نه ماه و هشت روز به غير از ايام تعطيل به اتمام رساند.اين نقشه  به عنوان سندي فرهنگي در مقايسه با منابع خارجي راجع به ايران قابل توجه است.

كتاب ولايات دارالمرز ايران گيلان نوشته رابينو ازجمله منابع قديمي است كه درباره رشت اطلاعات فراواني دارد و عموماً در تحقيق به آن استناد مي‌شود اما اطلاعاتي كه اين نقشه به دست مي‌دهد به سي و هفت سال قبل از آمدن رابينو به ايران مربوط مي‌شود ⁸ در حقيقت اين سند جزو مدارك دست اول تحقيقات تاريخي است كه در تأييد يا تكميل اطلاعات منابع چاپ شده كاربرد دارد.

راجع به نقشه نكات زير قابل توجه است:

الف ـ اين سند جزو مدارك باقر مستوفي موجود در مؤسسه مطالعات تاريخ معاصر ايران به دست آمد و تحت شماره 14-11703ق نگهداري مي‌شود.

ب ـ نقشه تماماً رنگي است و در 12 قطعه ترسيم و سپس روي پارچه چسبانده شده و كل اندازه آن به عرض 180 و طول 120 سانتيمتر است.

ج ـ ايرادات نقشه:

1.  با بررسي به عمل آمده، علي رغم اينكه ذوالفقارخان نوشته است: «... سمت اتمام پذيرفت». نقشه به طور كامل به اتمام نرسيده و براي مثال تعدادي از اماكن محله صيقلان كه به نظر خانه‌هاي اشرافي بوده، نيمه كاره مانده است.

2.  با توجه به مطالب بعضي از منابع چاپي، اطلاعات نقشه كامل نيست. مثلاً مسجد گلشن در محله بازار كه فقط علامت مسجد در نقشه وجود دارد و فاقد نام است يا مدرسه و مسجد مستوفي در محله استادسرا كه فقط نام مدرسه آمده است.

3.  در آمار نقشه كه به خط سياق نوشته شده، ⁹ بعضاً اطلاعات نادرستي وجود دارد از جمله در تعداد نفوس محله چومارسرا و كياب، جمع ذكور از تعداد زن‌دار و بي زن و يا جمع اناث از شوهردار و بي شوهر، غلط است.

4. اطلاعات نقشه يا چند منبع چاپي ازجمله سفرنامه استرآباد و مازندران و گيلان و... ¹⁰؛ ولايات دارالمرز ايران: گيلان ¹¹؛ از آستارا تا آستارباد ¹²؛ نامها و نامدارهاي گيلان ¹³ مقايسه گرديد و براي آگاهي بيشتر علاقمندان، تفاوت اطلاعات در زيرنويسها نوشته شد.

قبل از پرداختن به مطالب به دست آمده از نقشه، به اسناد مربوط به آن اشاره مي‌شود.

درباره ذوالفقارخان مهندس اطلاعات فراواني در دست نيست و با اين حال در كتاب اسناد ميرزا عبدالوهاب خان آصف‌لدوله مطالبي راجع به وي آمده است: ¹⁴

ذوالفقارخان با اطلاع و به كار است. 7 محرم 1287

بعضي قرارها كه در رشت داده شد، ذوالفقارخان چون كاري چندان نداشت گفتم نقشه شهر رشت را به جزو كشيده و تحرير نفوس رشت به اسم و شغل و سن نمايد. همه روزه مشغول است... جوانهاي اعيان آنجا هيچ كار نداشتند. معقولين آنها كارشان منحصر بود به چاي خوردن و حركت بي مقصود كردن و غيرمعقولين يا هرزگي. قرار دادم همه جوانها صبحها در پيش ذوالفقارخان هندسه و حساب و جغرافيا بخوانند. در وقت نقشه‌كشي هم همراه او باشند كه عمل را هم بياموزند و عصرها در پيش ميرزاعبدالله اصفهاني كه مهندس خوبي است علم حساب و هندسه ايراني را بخوانند و هفته‌اي يك مرتبه عصر پنجشنبه با هر دو معلم خود بيايند نزد خود بنده امتحان آنها بشود. 18 محرم 1287.

ذوالفقارخان معقول مشغول كار است. علاوه بر كارهاي تكليفي خود، نقشه شهر رشت را در كار كشيدن است. همچنين تحرير نفوس از روي تحقيق به اسم و رسم بيست نفر جوان از اعيان و خانزاده‌هاي بيكار گيلان در پيش او هستند. هم درس هندسه و حساب مي‌خوانند و هم مشغول عمل مهندسي هستند... 4 صفر 1287.

ذوالفقارخان سرهنگ شب و روز مشغول خدمت است و به شوق تمام در كار است. 27 صفر 1287.

درباب ذوالفقارخان مهندس... وقتي كه كار گيلان راجع به بنده شد، بنده ديد كه ذوالفقارخان در اينجا بيكار است. اولاً به ملاحظه اينكه نوكر مواجب بگير ديوان است بيكار چرا بايد باشد. ثانياً محض از براي منفعت خود او كه خدمتي از او به ظهور رسيده بلكه در ازاء آن خدمت مرحمتي ديده و منفعتي برد چند از اعيانزاده رشت را گفت كه روزها بروند پيش او درس هندسه خوانده و مشق نظام بكنند و به خود او گفتم كه نمره نفوس ولايت را مشخص كرده و نقشه اين شهر را هم بردار. اولاً به هزار عذر و بهانه متوسل شد. گاهي گفت اسباب ندارم، گاهي گفت حواس ندارم. گاهي مي‌گفت اين كارها كار پرزحمتي است كه از من برنمي‌آيد. بنده راه هر عذر او مسدود كرده هر قدر آدم و اسباب و جمعيت، از قراول و كدخداي محله و فراش و ساير عملجات، خواست به او داد و با او همراه كرد. بعد از چندي آمد كه من نقشه شهر را كشيده و تعداد نفوس هم كرده‌ام. هر چه در اين مدت به او گفتم رساله تعداد نفوس و نقشه شهر را بياور ببينم چه كرده همه را امروز و فردا گذرانيده نياورد تا حالا كه خيالش قوت گرفته، به دارالخلافه آمده است. در حقيقت حالا هم بنده نمي‌داند كه في‌الواقع تعداد نفوس را به قاعده كرده و نقشه كشيده است يا دروغ مي‌گفت... 27 رمضان 1287.

اما اطلاعات به دست آمده از نقشه به شرح زير است:

1.  محلات نقشه:

طبق نقشه‌چين موجود در نقشه، رشت به هفت محله تقسيم شده كه عبارتند از: ¹⁵ استادسرا، زاهدان، خميران زاهدان، كياب، ¹⁶ خميران كياب، صيقلان و بازار.

محله استادسرا شامل : تكيه دولت، نقاره خانه، ميدان درب خانه ديواني، عمارت ديواني، حمام ديواني، حمام ورثه يحيي ميرزا، قبرستان و بقعه سيد ابوجعفر، [مسجد و ] تكيه مستوفي ¹⁷ حمام ورثه نصرالله خان، تكيه. ¹⁸

محله زاهدان شامل : [قبرستان] ، قراولخانه، حمام ساغري سازان، مسجد ساغري سازان، بازار ساغري‌سازان، گذار ساغري‌سازان، بقعه آقا سيد عباس. ¹⁹ [مسجد و] ، مدرسه حاج سميع، [سه] مسجد، منزل قنسول فرانسه، خانه قنسول روس، مسجد سفيد، ²⁰ [مسجد و] تكيه شيخ نقي، ²¹ مسجد، بقعه خواهر امام [رضا] عليه‌السلام، [دو] مسجد، حمام نايب، حمام كاظم حكيم‌باشي.

خانه‌هاي اعيان محله شامل: شريعتمدار، معين‌التجار، محمدآقا، ورثه حاجي محمدخان، [خانه]، امين ديوان، ورثه مير زين‌العابدين، ميرزا كاظم طبيب، ميرزا نصرالله مستوفي، حاجي ميرزا نصير، [دو باب خانه]، بلغاري، امام جمعه، حاجي ملاحسين مژده، مشهدي صادق كدخدا، ورثه حاجي حاكم، ميرزا عبدالكريم [ـ ] ²²  ورثه ميرزا غلامرضا، حاجي عبدالحميد.

در سمت شرق محله، آن سوي رودخانه صيقلان رودبار، چاپارخانه، راهدارخانه و باغ شاه وجود دارد.

محله خميران زاهدان شامل : مسجد و تكيه خميران، [دو مسجد]، خانه حاجي غلامرضا در جنوب و جنوب غربي محله خميران زاهدان، صحراي ناصريه شامل دو قطعه زمين شلتوكزار قاسم خان والي، [دو] استخر، ²³ و باغ و امارت ناصريه. ²⁴ باغ و عمارت صفا به مالكيت ميرزا عبدالوهاب مستوفي.

محله كياب شامل : حمام حاجي محمدكريم، مدرسه [و مسجد حاجي حسن]، ²⁵ مسجد و مدرسه حاجي محمدكريم، تكيه، [دو مسجد]، سبزه ميدان، اصطلخ، ²⁶ حمام كياب، قراولخانه، مسجد ملاعلي محمد، تكيه [ملاعلي محمد]، بقعه [آقا بي‌بي زينب]، تكيه درويش مخلص، مسجد درويش مخلص، مسجد كرف‌آباد، تكيه [كرف‌آباد]، مسجد [و قبرستان] چومارسرا. ²⁷ حمام محمودخان ورثه امين‌التجار، [مسجد]، خانه دولتي منزل قنسول انگليس، حمام حاجي محمدخان. در غرب محله، آن سوي گوهررود [دو مسجد].

خانه‌هاي اعيان محله شامل : حاجي حكيم باشي، حاجي حسن خان قجر، حاجي قلي، هادي خان شفتي، ملك‌التجار، باغ توت ملك‌التجار، باغ مخبرالدوله، خانه‌هاي سمسارباشي؛ زمين چمن ميرزا نصرالله مستوفي، باغ مشهدي قاسم بقال، باغ ورثه ميرزا محمدعلي، باغ ورثه حاجي آقا، مشهدي تقي نوكر قنسول روس، ورثه حاجي عطابابا، ورثه نصيرخان، ورثه حاجي علي‌اكبر بروجردي، حاجي ميرزا اسمعيل خان، حاجي ميرزا تقي كدخدا، ورثه ميرزا شفيع خان، ورثه ميرزا فتحعلي فومني، ورثه حاجي آقا يوسف، محمودخان فومني، حاجي آقا محمد تاجر همداني، ورثه ميرزا محمدرضا خان و محمدمهدي خان، حاجي قاسم سمسار.

محله خميران كياب شامل : بقعه سيد ابوالقاسم. ²⁸ پل خميران و كياب، [تكيه]، [چهار مسجد].

خانه‌هاي اعيان محله شامل : امين‌التجار، آقا زين‌العابدين، حاجي علي بزاز، [خانه].

محله صيقلان شامل : تكيه صيقلان، قبرستان صيقلان، ²⁹ حمام صيقلان، [مسجد]، قراولخانه.

محله بازار شامل : [بقعه و قبرستان] چله خانه ³⁰ [دو] قراولخانه، قبرستان و مسجد آقافخرا، ³¹ حمام ابوطالب، مسجد شريعتمدار، ³² مسجد جامع ³³ حمام ورثه يحيي ميرزا، تكيه، مسجد و مدرسه حاجي مجتهد، ³⁴ حمام شهريار، [مسجد گلشن]، خانه دولتي منزل مصلحت‌گذار، سراي ميرزا عبدالكريم، سراي گلشن ملك آقا محمدرضا ارباب، سراي حاجي ميرزا بابا مالك مخبرالدوله و حاجي ميرزا عبدالحميد، سراي ملك مشترك چهارنفر، سراي معين‌التجار، سراي و قيصريه سركار شريعتمدار، قيصريه چهار بازار، سراي خيريه شريعتمدار، سراي محمدآقا، سراي معين‌التجار و ملاقاسم، سراي مخبرالدوله، سراي گمرك، سراي ظهيرالدوله و ورثه حاجي محمدكريم، سراي [...] ³⁵ مالك مخبرالدوله، سراي حاجي ميرزا يوسف مالك محمدآقا و حاجي علي افضل، صومعه بيجار. ³⁶

خانه‌هاي اعيان محله شامل: نعمت‌الله خان شفتي، ورثه حاجي سليمان خان شفتي، عروس‌العلماء، ميرزا صالح طبيب، حاجي كاظم، محمدقاسم خان والي.

   صفحه 2