» قلعه رودخان عظيم‌ترين دژ نظامي و حكومتي گيلان

 در فاصله 20 كيلومتري جنوب غربي فومن در قسمتي از ارتفاعات پوشيده از درخت شهرستان سرسبز فومن در جنوب غربي استان گيلان، بقاياي دژ مستحكم و عظيمي خودنمايي مي‌كند كه هيبت و صلابت آن هر بيننده‌اي را مسحور و متحير مي‌سازد. اين قلعه مهم تاريخي كه مدتها مركز فرمانروايان گيلان بوده است از بزرگترين و با عظمت‌ترين دژهاي نظامي گيلان و حتي ايران به شمار مي‌آيد.  مساحت قلعه، بالغ بر 50 هزار مترمربع و در ارتفاع 600 متري در بلندترين نقطه كوه واقع شده است. برخي از صاحب نظران، بنياد قلعه را به دوره ساسانيان نسبت داده‌اند. قلعه در زمان حكومت سلجوقيان تجديد بنا گرديده و از پايگاههاي مبارزاتي اسماعيليان محسوب مي‌شده است. براي رسيدن به قلعه بعد از عبور از شهر فومن و گذشتن از روستاهاي گشت، كردمحله، سياه كش، شمس تالان، گوراب پس، هولس كام، سيدآباد و قلعه رودخان به روستاي حيدرآلات مي‌رسيم كه از اين روستا تا محل قلعه حدود 5 كيلومتر فاصله است كه در حال حاضر بيشتر مسافت آن در قالب طرح پارك جنگلي سنگ چين و شن‌ريزي شده است.

براي نخستين بار در سال 1830 ميلادي الكساندر شودزكو «خچكو» محقق لهستاني‌الاصل هنگام تحقيق در گيلان متوجه اين قلعه شد و در يادداشتهاي خود موقعيت اين بنا را ثبت كرده است. وي درباره قلعه رودخان مي‌نويسد: «دژي است بر بالاي كوهي در قسمت علياي رودخانه‌اي به همين نام، بام آن سنگي است و طرفين ورودي داراي دو برج دفاعي مستحكم است و بر روي كتيبه سر در ورودي آن حك شده است كه اين قلعه براي نخستين بار در سال 918 تا 921 هـ . ق. براي سلطان حسام‌الدين امير دباج بن امير علاءالدين اسحقي تجديد بنا شد».

با توجه به اينكه شهر فومن دوران طولاني مركز حكومت گيلان، پس از خاندان اسحاقوند بوده است، اهميت قلعه بيش از پيش قابل توجه است. كتيبه‌اي كه متعلق به اين قلعه است و هم اكنون در گنجينه رشت نگهداري مي‌شود، حاكي از آن است كه براي اولين بار در سال 918 هجري (13-1512 ميلادي) تا 921 هجري (16-1515 ميلادي) به فرمان «سلطان حسام‌الدين امير دباج بن امير علاءالدين اسحقي، مرمت گرديده است. از اين رو به قلعه حسامي نيز شهرت دارد. اين قلعه از دو بخش ارگ (محل زندگي پادشاه و حرمسراي وي) و قورخانه (محل فعاليتهاي نظامي و زندگي سربازان) تشكيل شده است. ارگ در قسمت غربي اين بنا در دو طبقه واقع شده و جنس آن از آجر است. قراول‌خانه‌ها در قسمت شرقي به صورت دو طبقه با نورگيرها و روزنه‌هاي متعدد بر محيط اطراف مسلط است. چشمه‌اي در ميان قلعه و گودترين محل آن وجود دارد.

بخش شرقي قلعه شامل: دوازده ورودي، زندان، در اضطراري، حمام و آبريزگاه و همچنين چند واحد مسكوني؛ و بخش غربي داراي دوازده ورودي، چشمه، حوض، آب انبار، سردخانه، حمام، آبريزگاه، شاه‌نشين و چند واحد مسكوني كه با برج و بارو محصور شده است.

40 برج ديده‌باني، دور تا دور قلعه را احاطه كرده كه اتاقهاي هشت ضلعي آن، با طاقهاي رومي گنبدي پوشيده شده است. دور تا دور ديوارها و برجها روزنه‌هايي ديده مي‌شود كه شيب آن به بيرون قلعه و براي ريختن مواد مذاب و تيراندازي تعبيه شده است. در طول تاريخ قلعه، هيچ گاه دشمن به آن نفوذ نكرده و نتوانسته آن را فتح كند كه خود نشان‌دهنده مهارت و فن‌آوري معماران بنا چه از لحاظ علوم نظامي و چه از لحاظ معماري آن است.