صنعت جناس (1)

علي ابوالحسني (منذر)

شعر و ادب، جلوه‌گاه عاليترين مظاهرِ ذوق و لطافت روح يك ملت است و صنايع لفظي و ادبي در شعر، نقطه اوج اين تجلي؛ محسنات بديعي نظير ايهام، احتراس، اعتراض، ارسال مَثل، اشاره، اقتباس، استعاره، استقصاء، براعت استهلال، تجزيه جناس، تضمين، تلميح، لف و نشر، مبالغه، اغراق، نزاهت و... است.

يكي از صنايع ادبي كه خصوصاً در شعر از آن بهره گرفته مي‌شود صنعت «جناس» يا «تجنيس» است و آن به اين معني است كه شاعر در شعر خويش كلماتي بياورد كه در تلفظ با هم شبيه يا همجنس، اما در معني مختلف باشند. نظير اين رباعي:

يا رب، بر من نيامد آن مه ديشب            فرياد زدم چو كودكِ مهدي ¹ شب

تا سر نزند از افق آن بدر مُنير                 هر روز بود، ز غيب مهدي، شب

يا اين اشعار در مدح امير كلام، مولاي متقيان علي (ع)

شاه نعمت‌الله ولي:

آن شاه كه او قسيم نار است و جنان      در ملك و ملل، صاحب سيف است و سنان

ملك دو جهان مسخّر اوست، بلي          اين را به سنان گرفت و آن را به سه نان ²

آيت‌الله مرتضوي لنگرودي (عبدالصاحب):

ما به درگاه علي (ع) تا بنده‌ايم             همچو خورشيد جهان، تابنده‌ايم

ظهور و بروز اين صنعت ادبي، با رسم الخط پيشين فارسي ملازم است كه بسياري از كلمات را سر هم مي‌نوشتند: كس را «كسرا» ، به خوان = بخوان. طبعاً فهم اين صنعت در گرو آن است كه به هنگام نوشتن يا خواندن كلمات، رسم الخط كهن را در وصل و فصل كلمات از يكديگر، ملحوظ كنيم. به نمونه‌هايي از صنعت جناس، كه در اشعار شعراي فارسي فراوان به كار رفته توجه كنيد. ³

فردوسي:

كنون نامه من سراسر بخوان              گر انگشتها چرب داري بخوان (= به خوان)

خيام نيشابوري:

آن قصر كه جمشيد در او جام گرفت     آهو بچه كرد و روبه آرام گرفت

بهرام كه «گور» مي‌گرفتي همه عمر    ديدي كه چگونه «گور» بهرام گرفت؟!

حكيم سنائي غزنوي:

هر كه بسيار خوار باشد او                 دان كه بسيار خوار باشد او

باز هر ناطقي كه كم خوار است          به حقيقت بدان كه كم ‌خوار است

خاقاني شرواني (درباره پدرش):

او نائب خداست به رزق من               يا رب ز نائبات ⁴ نگهدارش

نظامي گنجوي:

عقل ز بسيارخوري كم شود               دل چون سپرغم، سپر غم شود

شيخ نجم‌الدين كبري:

خواجگان در زمان معزولي                 همه شبلي و بايزيد شوند

باز چون با سر عمل آيند                   همه با شمر و با يزيد شوند!

مولوي:

رزق از وي جو، مجو از زيد و عمر             مستي از مي جو، مجو از بنگ و خمر

خواجه پندارد كه روزي ده دهد                او نپندارد كه روزي ده دهد

هر كه درمان كرد مرجان مرا                    برد گنج درّ و مرجان مرا       

دلي كه فارغ شد ز مهر دلبران                حيف باشد حيف، نام دل بر آن

آتش است اين بانك ناي و نيست باد        هر كه اين آتش ندارد نيست باد

آن يكي شير است اندر باديه                  و آن يكي شير است اندر باديه!

و آن دگر شير است كآدم مي‌خورد           و آن دگر شير است كآدم مي‌خورد!

سعدي :

زبان بسته حيوان و گويا بشر                به كم گوئيا به ز گويا به شر

اگر يك سر موي برتر پرم                       فروغ تجلّي بسوز پرم ⁵

گر بگويم كه مرا با تو سروكاري نيست    در و ديوار گواهي بدهد كاري هست

حافظ :

امروز شاه انجمن دلبران يكي است       دلبر اگر هزار بود دل بر آن يكي است

مهدي حسيني (عشرت) از بني اعمام قائم‌مقام فراهاني:

مؤذن بيند ار آن قدّ و قامت                به قد قامت بماند تا قيامت!

قاآني :

به جرم مهر تو گر مي‌كشند بر دارم      گمان مبر كه ز عشق تو دست بردارم

يغما جندقي :

بودم آن روز من از طائفه دٌردكشان      كه نه از تاك نشان بود و نه از تاك‌نشان

آيت‌الله صاحب عروه در صحيفه كاظميه:

كاظما، از بيخودي سوي خود آي           خرده خرده رو بكن سوي خداي

شهريار :

به سرِ دار اگر رفت سر حق‌طلبان        بيشتر ياد دهد درس سرافرازي را

پايكوبان، سرو جان در ره جانان دادم    تا بدانند كسان معني جانبازي را

فرخي يزدي، شاعر لب دوخته عصر رضاخاني در ابتداي قصيده مشهورش كه در عمارت مشهور به كلاه فرنگي واقع در دربند شميران سرود:

اي كه پرسي تا به كي دربند دربنديم ما  تا كه آزادي بود دربند، دربنديم ما

نيز از هموست:

به روزگار رضا هر كه را بديدم من      هزار مرتبه فرياد نارضايي زد!

مرتضوي لنگرودي (عبدالصاحب):

اي آنكه نئي بيش ز يك قطره مني        زنهار، مكن با همگان كبر و مني

داني كه چه گفت آن رسول مدني         مَن اَكرمَ عالِماً فَقَد اَكرَمَني ⁶

لا ادري:

ملكِ دائم، نمي‌رسد كس را                 نه به قيصر بماند و نه كسري

لا ادري :

چشمه كه مي‌زايد از اين خاكدان          اشك مقيمان دل خاك دان         

لا ادري :

گر دامن همّت ز جهان برچيني          از نخل اميد خويشتن، بر چيني

بر روم اگر اميرو، گر بر چيني             هر بذر كه كشته‌اي، همان برچيني

و نيز :

تا قلم نگردد آزاد، از قلم نمي‌كنم ياد      كز قلم شود ز بيداد همچو خامه هر دو دستم!

گرچه سفيد كرد همه خانمان ما            يا رب، سياده باد همه خانمان برف! ⁷

__________________________________

1. از مهد، به معني گهواره.

2. اشاره به آيات مشهور سوره هل اتي كه پس از بخشيدن مولاي متقيان (ع) و همسر و فرزندان (و نيز خادمه حضرت زهرا (س): فضه) نان خويش را ــ با وجود گرسنگي شديد و نياز مفرط خويش به آن ــ به فقير و مسكين و اسير گرسنه، در شأن آنان نازل شد. سعدي نيز گويد :

كس را چه زور و زهره كه مدح علي (ع) كند؟  جبّار در مناقب او گفته هل اَتي

3. نقل از: بازار دانش، سيد محمدمهدي مرتضوي لنگرودي (عبدالصاحب) و سيد محمد راستگو و...

4. بلاها و مصيبتها

5. از سخن حضرت جبرئيل به پيامبر اسلام (ص)، در سفر معراج.

6. هر كس عالمي را اكرام كند، مرا اكرام كرده است.

7. روزنامه خاطرات عين‌السلطنه. 4.3017. ابيات ديگر اين قصيده چنين است:

هرگز كسي ندارد بدين سان نشان برف    گويي كه لقمه‌اي است زمين در دهان برف

مانند پنبه دانه كه در پنبه تعبيه است        اجرام كوهها است نهان در ميان برف

گرچه سپيد كرد همه خان و مان ما          يا رب، سياه باد همه خان و مان برف!