» زورخانه

مختار حديدي

ز نيرو بود مرد را راستي             ز سستي كژي زايد و كاستي

تاريخ كشور ما، تاريخ پهلواني‌ها و دلاوريها و افتخارات پرشكوه انساني است. در كنار تمدن چند هزار ساله سرزمين ما، آيين و ويژگيهاي يك ملت بزرگ و زنده جهاني مي‌درخشد،‌ علاقه‌مندي فطري ايرانيان به ‌پهلواني‌ و نيرومندي و پيروي از آيين جوانمردي و فداكاري و نوع‏دوستي و راستي و امانت كه نشانه خصال ابدي يك ملت جاويدان است، موجب دوام يكي از آثار درخشان باستاني ايران يعني زورخانه و ورزش باستاني شده است.

به‌طوري كه در تواريخ نقل است زورخانه در هفتصد سال پيش به وسيله پورياي ولي (محمود بن ولي‌الدين خوارزمي) به صورت امروزي تجديد سازمان يافته و بدون شك آنچه پيش از آن بوده مي‌توانسته تاريخي بسيار كهن داشته باشد. بدين ترتيب‌ عجيب نيست اگر مبدأ تاريخ پيدايش زورخانه‌ با وسايل ابتدايي از دوران ‌باستان نيز انگاشته شود.

زورخانه جايي است كه مردان در آن ورزش مي‌كنند و بيشتر در كوچه پس كوچه‌هاي شهر ساخته شده است. بام آن به شكل گنبدي و كف آن گودتر از كف كوچه است. در ِ آن كوتاه و هر كه بخواهد از آن بگذرد و داخل زورخانه بشود بايد خم شود. مي‌گويند در زورخانه را از اين رو كوتاه مي‌گيرند كه ورزشكاران و كساني كه براي تماشا به آنجا مي‌روند به احترام ورزش و ورزشكاران و آن مكان خم شوند.

اين در به يك راهروي باريك با سقف كوتاه باز مي‌شود و آن راهرو به «سَردَمِ» زورخانه مي‌رود (سردم زورخانه سكويي است چوبي كه از كف زورخانه يك متر تا يك متر و نيم بلندتر است. مرشد يا گردانندة زورخانه كه آوازي خوش دارد روي سردم مي‌نشيند و با آهنگهاي گوناگون كه هر كدام ويژه يكي از حركات ورزشي است ضرب مي‌گيرد و شعرهاي رزمي كه بيشتر از شاهنامه فردوسي برگزيده مي‌شود مي‌خواند و صداي ضرب و آواز خود را با حركات ورزشكاران هماهنگ مي‌كند و آنان را به ورزش بر مي‌انگيزد.

در ميان زورخانه گودالي هشت ضلعي و گاهي شش ضلعي به درازاي 4 يا 5 متر و پهناي 4 متر و ژرفاي تا يك متر كنده شده كه گود ناميده مي‌شود.

آداب ورود به زورخانه

ـ ورزشكار زورخانه‌اي بنا به دستورات مربي خود بايد همواره طاهر، سحرخيز، پاك‌نظر، خوش خلق و فروتن باشد. مرتكب حرام نگردد، از رذائل بپرهيزد.

ـ ورزش بايد بعد از نماز صبح شروع و بعد از چاشتگاه خاتمه يابد، ورزش شبانه، سابقاً به ليالي‌ قدر و ماه رمضان، بدون ضرب و آواز، محدود بود.

ـ مرشد زورخانه موظف است به تناسب اهميت و مقام ورزشكاران به آنها خوش‏آمد بگويد و با زنگ زدن، همه را از ورود وي و لزوم احترام به او با خبر سازد.

ـ هر پهلواني كه مي‌خواهد وارد گود شود، خاك گود را به رسم زمين ادب بوسيدن، مي‌بوسد.

ـ ورزش با لباس در زورخانه ممنوع است و ورزشكار فقط بايد با شلوار مخصوص وارد گود شود و لنگي بر روي آن ببندد.

ـ يكي از شرايط مهم ورود به جرگه جوانمردان و ورزشكاران، بلوغ است.

ـ خوردن، آشاميدن، سيگار كشيدن، صحبت و خنده بيجا، در گود زورخانه ممنوع است.

حركات زورخانه‌اي

حركات، يا در واقع برنامه ورزش در زورخانه عبارت است از: سنگ گرفتن، شنا كردن، ميل گرفتن، ميل‌بازي، چرخ زدن، پاي زدن، كباده زدن، كشتي و بالاخره مشتمال.

ـ پهلوان سنگ‌باز ابتدا به پشت مي‌خوابد و دو قطعه سنگ را به دستهاي چپ و راست مي‌گيرد و با غلتيدن به چپ و راست، ورزش مي‌كندـ شنا كردن با استفاده از تخته شنا و يا بدون آن انجام مي‌شود، هنگام شنا، مرشد اشعار حماسي خاصي را از شاهنامه فردوسي با ريتم دلپذيري مي‌خواند.

ـ ميل گرفتن كه در واقع دو نوع است: بازي با نوع سنگين (هرجفت از 12 تا 30 كيلو) و شيرين‌كاري با نوع سبك (از 3 تا 6 كيلو). براي ميل گرفتن مرشد با آهنگ ضرب و خواندن اشعار مناسب، صحنه بازي را گرم نگاه مي‌دارد.

ـ چرخ زدن ـ پس از ميل گرفتن، در ورزش زورخانه‌اي، برنامه چرخ زدن آغاز مي‌شود پهلوانان در اين حركت روي يك يا دو پا به سرعت عجيبي دور خود مي‌چرخند و گاه نيز با پرش روي يك پا يا دو پا در حال چرخ تماشاچيان را از لحاظ قدرت جسمي خود در حفظ تعادل، به حيرت و تحسين وا مي‌دارند.

ـ پاي‌ زدن: بعد از چرخ زدن مياندار به وسط گود مي‌آيد و سايرين گرد او حلقه مي‌زنند و مرشد با ضرب خود آهنگ و ريتمي را تكرار مي‌كند تا ورزشكاران‌،‌ حركات خود را با حركات مياندار تطبيق دهند.

ـ كباده كشيدن: كشيدن كباده نيز به اين ترتيب است كه ورزشكار، تنه كباده را به دست چپ و زنجير آن را به دست راست گرفته و بالاي سر مي‌برد و طوري حركت مي‌دهد كه دستها از آرنج تا مچ به‌طور افقي روي سر قرار مي‌گيرد.

ـ شيرين‌كاري: اين ورزش بستگي به استعداد و علاقه شخصي ورزشكاران و پهلوانان دارد مانند: پشتك و وارو زدن در كف گود، روي دست بلند شدن، راه رفتن با دو دست و يك دست، پرتاب ميل و باز گرفتن آن از هوا، بازي با سه ميل ضمن پرتاب و دوباره گرفتن آنها و غيره.ـ مشتمال: در هر زورخانه‌اي يك نفر مشتمال‌چي وجود دارد، مشتمال در حقيقت يك نوع ماساژ كامل بدن براي رفع كوفتگي و خستگي عضلات و اندامهاست.