» بيماري مُهلِک کبوترخان

محمدحسن  پورقنبر

Mpourghanbar8@gmail.com

در طول تاريخ ايران، يکي از معضلات و چالشهاي اصلي پيش روي مردم در راستاي ادامه حيات، ظهور و شيوع امراض مُسري و فراگير بود که مرگ ومير انسانهاي زيادي را موجب مي‌شد. اين نوع بيماريهاي شايع (به خصوص طاعون و وبا) که هر از گاهي و به طور متناوب در محدوده‌هاي معينِ جغرافيايي، حتي تا دهه‌هاي نخستينِ قرن 14ش، گريبان ملّت را گرفته و تعداد قابل توجهي از مردم ايران را به کام مرگ فرو مي‌برد، نه تنها از بُعد جسماني، بلکه از جنبه روحي و رواني هم به خاطر ايجاد وحشت و هراس، به جامعه لطمه وارد مي‌کرد. در اين مقاله کوتاه، به يکي از اين موارد که مربوط به بروز يک بيماري ناشناخته مقارن با خرداد 1303ش در منطقه کبوترخان (حد فاصل کرمان ـ رفسنجان که مسافت آن با کرمان، تقريبا 85 کيلومتر) است، پرداخته خواهد شد.

در روزهاي نخستينِ خرداد ماه 1303ش بود که تلگرافي از ايالت کرمان، مبني بر بروز مرض طاعون در «کبوترخان 14 فرسخي شهر کرمان» به پايتخت رسيد. اين موضوع، به حدّي موجب هول و هراس در کرمان شده بود که تلگراف مذکور، نه تنها براي نخست وزير، بلکه کُپي آن، به وزراي جنگ، ماليه، خارجه، معارف، فوايد عامه، پست و تلگراف، مجلس حفظ الصحه و حتي وزارت عدليه نيز فرستاده شد. بلافاصله، کفيل ايالت کرمان، مبادرت به ايجاد قرنطينه و ممانعت عبور و مرور مردم به کبوترخان نمود. ¹ با توجه به اينکه در همان مقطع، بيماري کشنده و بسيار خطرناک طاعون، قسمتهايي از نواحي جنوبي ايران، به ويژه هرمزگان را فرا گرفته بود، ² همين امر، بر ميزان وحشت اهالي کرمان مي‌افزود، ازينرو، اندکي بعد از ارسال تلگراف نخست، در راستاي ترغيبِِ بيش از پيش مسئولين حکومتي در پايتخت و تسريع اقدامات از سوي دولتمردان، تلگرافي ديگر از کرمان به تهران ارسال گرديد:

             راپرت تلگرافي از ايالت کرمان حاکي است که مرض طاعون در کبوترخان 14 فرسخي شهر بروز کرده دکتر صحيه قشوني و دکتر مريضخانه انگليسي براي معاينه به محل مزبور رفته سي نفر مبتلا يازده نفر تلف شدند اطلاع ميدهند اگر اينطور پيشرفت کند به تمام شهر سرايت خواهد کرد کسي زنده نميماند اهالي شهر مضطرب بلکه به اطراف تواري قبلا از عبورومرور مردم جلوگيري شده دکتر منار رئيس موسسه پاستور هر چه سريعتر بيايند تا بتوانند از سرايت به اطراف جلوگيري نمايند. ³

در نتيجه اين پافشاري بود که وزارت معارف همراه با اداره کل صحيه، درصدد تدارک وجه و تهيه لوازم مانند سرم و واکسن در راستاي جلوگيري از شيوع مرض برآمدند. مجلس حفظ الصحه نيز مبادرت به تشکيل جلسه ورزيد و بر آن شدند تا دکتر منار فرانسوي که رئيس وقت موسسه پاستور ايران بود، شخصا عازم کرمان شود. ⁴ براساس خبري که يکي از مطبوعات مورخ 10 جوزا (خرداد)، راجع به تدارک اقتصادي دولت به منظور مقابله با اين پديده منتشر نمود، چنين آمده است:

             هيئت دولت براي جلوگيري از سرايت مرض طاعون در کرمان اقداماتي نموده، در حدود 2500 تومان وجه اعتباري براي جلوگيري مرض تخصيص يافته 1000تومان آن به دکتر منار پرداخته‌اند که با تهيه ادويه صحي و ارسال آن به کرمان به جلوگيري مرض بپردازند و 1500 تومان آن هم به مجلس حفظالصحه پرداخته شد که به مامورين صحي کرمان تخصيص يافته با ابراز عمليات سريع از بروز مرض مزبور جلوگيري شود. ⁵

سرانجام دکتر منار در اواسط خردادماه وارد کرمان شد، در حالي که تا اين زمان، همچنان گمان بر اين بود که بيماري موردنظر در کبوترخان، طاعون مي باشد. «بر طبق اطلاع حاصله از کبوترخان مرض طاعون در آن حدود تخفيف يافته و بموجب راپورتي که بمرکز رسيده است روز نهم برج جاري يک نفر زن به مرض مبتلا و فوت نمود ولي ديگر تلفات مرض مزبور معلوم نبود راپورت آن بمرکز  نرسيد». ⁶

اما چند روز بعد از حضور دکتر منار در کرمان، و انجام تحقيق در زمينه بروز اين بيماري و معاينه بيماران، مشخص گرديد که برخلاف ادّعا، مرض موردنظر، طاعون نبوده است: «بحمدلله مرض طاعون در کبوترخان نبوده ولي چون شهر داراي صحيه مرتبي نيست و امراض مسريه هم در کرمان و اطراف براي کثافت فوق‌العاده شيوع دارد». ⁷  همچنين مطابق با گزارش اين پزشک فرانسوي به تهران: 

             تحقيقات دقيقي که راجع به شايعات مرض طاعون نمودم اين بود که ابدا مرض طاعون در کبوترخان و صفحات کرمان وجود ندارد. مرض همين چند نفر مريض هم بواسطه خوردن گوشت شتر بوده که خوردن آن گوشت يک اختلال هضمي توليد نموده و قي و اسهال براي آنها دست داده بود غدد آنها نيز متورم شده بود. در نتيجه امتحانات ميکروسکوپي هم که بعمل آمد ابدا ميکروب مرض طاعون ديده نشد و آن جزئي مرض هم قبل از ورود من خاتمه يافته بودلذا روزجمعه ششم ژوئن ازکرمان بسمت تهران حرکت مينمايم. ⁸

در پي اين موضوع، که بيماري وقوع يافته در کبوترخان، نه يک بيماري خطرناک و شايع بلکه يک مرض معمولي بود، وحشت و اضطراب اهالي کرمان نيز برطرف شده و با اين اوصاف، با تاييد منار و مجوّز دکتر موسي خان حکيم‌الممالک رئيس صحي ايالت کرمان، قرنطينه‌اي که در محدوده کبوترخان به مدت دو هفته جريان داشت، برداشته و عبور و مرور کاروانهاي مسافرتي و تجاري آزاد گرديد. ⁹

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران ، شماره راهنما 10-1270-11م.

2. بنگريد به شماره‌های متعدّد نشريات شفق سرخ و ستاره ايران در همان برهه زماني. براي نمونه، ستاره ايران، شماره 182، ص2 و شماره200، ص2.

3. موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، شماره راهنما  14-1270-11م.

4. همان، شماره راهنما 1-1270-11م؛ روزنامه شفق سرخ، شماره 237، ص2.

5. روزنامه ستاره ايران، شماره 199، ص2.

6. همان، شماره 203، ص1.

7. موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران،  شماره راهنما  8-1270-11م.

8. روزنامه ستاره ايران، شماره 204، ص2.

9. همان، شماره 205، ص2؛ روزنامه شفق سرخ، شماره242، ص2.