در خصوص فعاليتهاي سياسي کاشاني در طي اين سالها و سپس سالهاي سلطنت رضاشاه اطلاع چنداني به ثبت نرسيده و حتي در کتابهايي که علاقه‌مندان به وي نوشته‌اند، اطلاعات آن کتابها بسيار گذري و ناقص است. تنها اطلاع قابل وثوق در خصوص وي شرکت در مجلس موسسان تغيير سلطنت از قاجار به پهلوي است که وي نفر پنجم تهران شد و پس از آن  شرکت در مراسم تحليف رضاشاه در تکيه دولت که آيت‌الله کاشاني جزو علمايي بود که در بالاي سن حضور دارد.

شهريور بيست نقطه عطفي در زندگاني کاشاني به حساب مي‌آيد. اشغال ايران به دست متفقين که در راس آن انگليس قرار داشت موجب نام آوري کاشاني مي‌شود. وي که به عنوان چهره‌اي ضد انگليسي شناخته مي‌شد مورد تعقيب و آزار مستقيم آنان و يا دولتهاي وابسته به آنها بود. چيزي نزديک به 2سال در زندان متفقين بازداشت شد و پس از آزادي از زندان به علت پايان جنگ، به دليل مخالفت با سياستهاي دولتهايي که بر سرکار مي‌آمدند و خصوصاً شخص قوام به زندان و تبعيد محکوم شد و يا حداقل تحت نظر شهرباني قرار گرفت.

اين آزادي و فضاي مناسب ايجاد شده پس از رفتن رضاشاه دست آيت‌الله را براي فعاليتهاي بيشتر باز گذاشته بود که به علايق سياسي خود بپردازد. دفاع وي از گروه فدائيان اسلام از جمله اين فعاليتها بود. اين گروه  که چندان از سوي روحانيت قم به رسميت شناخته نشده بود از سوي کاشاني حمايت مي‌شد. همين امر گوياي تفاوت ديدگاه علماي قم با شخص سياسي‌اي چون کاشاني داشت. در پي طرح ترور شاه به سال 1327 در تهران، بسياري کسان که مي‌بايستي تصفيه مي‌شدند و از جمله کاشاني دستگير و تبعيد و زندان شدند. کاشاني پس از مدتي زندان به بيروت تبعيد شد ولي با انتخاب شدن از حوزه انتخابيه در تهران و با راي بالاي مردم، حکومت مجبور به بازگرداندن وي به ايران شد. استقبال پرشر و شور مردم تهران از وي و استقرارش به عنوان رئيس مجلس شوراي ملي بر وجهه کاشاني افزود.

دور، دور ملي شدن صنعت نفت بود و گل کردن دکتر مصدق. ايندو با هم گروه قدرتمندي را تشکيل مي‌دانند که به راحتي مي‌توانستند درخواستهاي ملي مردم ايران را به پيش ببرند. اما دوره ماه عسل ايندو  زياد دوام نياورد. پس از يک دوره کوتاه همکاري که منجر به ملي شدن صنعت نفت شد، بر سر تقسيم غنايم بين اطرافيان دکتر و آيت‌الله اختلاف افتاد. اتحاد به هم خورد. هر چند در برخي مقاطع حساس چون 30تير 1331 کاشاني به پشتيباني مصدق آمد و قوام را سرنگون کرد ولي اين علائق کوتاه مدت کارساز نبود.

با آغاز سال 1332 اين اختلافات بيشتر خود را نمايان کرد. ترسيدن آ‌يت‌الله از قدرت گرفتن کمونيستها وي را به شاه نزديک‌تر کرد به طوري که در کودتاي 28 مرداد کاشاني دفاع چنداني از مصدق نکرد. البته اين وقايع هم براي آيت‌الله کاشاني خوش يمن نبود. شاه حضور قدرتمندان سياسي به غير از خود را در کشور نمي‌پسنديد. کاشاني از جمله آنان بود. قدرت مهارکننده کاشاني به تدريج با دخالت شاه و سرکوب اطرافيان کاشاني به ضعف گرائيد. کاشاني به حاشيه رانده شد و در اسفند ماه 1340به علت کهولت سن زندگي را به درود گفت.

در اين شماره فصلنامه تصاويري از وي که فعاليتهاي پس از شهريور بيست را نشان مي‌دهد انتخاب شده که با هم مي‌بينيم:

[217- 8ع] فرودگاه مدينه موسم حج	[219- 8ع] سفر مکه، صحراي عرفات با حضور محمود شروين، شمس قنات‌آبادي و مصطفي کاشاني	[221- 8ع] در مراجعت از مکه در لبنان و در حضور تعدادي از شخصيتهاي سياسي و مذهبي
[220- 8ع] بيروت و در منزل رشيد بيضون زعيم شيعيان لبنان	[5308- 288م] کاشاني در کنار دو تن از اهالي لبنان در تهران	[4689- 4ع] ملاقات کنت دولازونکا مدير شرکت ايتاليايي اپيم
[124- 4ع] همان جلسه با حضور همکاران کنت دولازونکا	[1511- 4ع] ديدار کاشاني با مصدق در خانه مصدق با حضور احمد رضوي و حسين فاطمي	[4451- 4ع] جلسه آشتي‌کنان مصدق و کاشاني در منزلي در دزاشيب با حضور کاظم حسيبي، احمد رضوي و خسرو قشقايي
[1475- 4ع]	[1431- 4ع]	[3739- 4ع] هنگام گفت وگو با لويي هندرسن سفير امريکا در ايران
[5070- 7ع] هنگام گفت وگو با خبرنگاران داخلي و خارجي با حضور شمس قنات‌آبادي و مصطفي کاشاني	[1496- 4ع]	[198- 8ع] مصاحبه آيت‌الله با نمايندگان مطبوعات (28/3/1332)

صفحه اول

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

منابع:

1. تهوري، مسلم. زندگي سياسي آيت‌الله کاشاني. قم، بوستان کتاب، 1386.

2. رکن آبادي، غضنفر. سياست، ديانت و آيت‌الله کاشاني. تهران، موسسه فرهنگي دانش و انديشه معاصر، 1379.

3. کاشاني، محمود. آيت‌الله کاشاني به روايت اسناد و خاطرات. تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامي، 1386.