قبل از اين واقعه از سال 1316ق که مشيرالدوله از سمت وزارت عظمي برکنار شده بود، او و حواريونش از جمله ابوالقاسم خان هم زمين گير شده بودند. هر چند در اولين سفر شاه به فرنگ (1316ق) در رکاب شاهانه حضور داشت. امين‌السلطان صدراعظم جديد چندان اين گروه ِ وابستگان به صدراعظم سابق را برنمي‌تافت بدين لحاظ سعي در تاراندن آنان داشت. يکي را مثل قوام‌السلطنه به مشهد تبعيد کرد، و ديگراني چون علاءالملک را به نام حکمراني ولايات دوردستي چون کرمان و کردستان فرستاد. تبعيد به ظاهر محترمانه‌اي که چهارسال به طول انجاميد. ناصرالملک که حدس مي‌زد اين زمان کوتاه مدت باشد بدون بردن اهل و عيال به صوب کردستان رهسپار شد. شايد هم حق داشت، جاي کم امکانات و سختي از لحاظ آب و هوا مانند سنه با اوضاع آن روزش واقعاً سختي خاص خود را داشت. وي حتي مجبور شد براي زندگيش در اين شهر به ساختن ساختماني براي خودش شود که به نامش به ناصري معروف شد.

وي البته در اين مدت از اوضاع و اخبار بي‌اطلاع نمي‌ماند. شخصي به نام اصغر ابن علي‌اکبر شيرازي که به نظر پيشکارش در تهران بود ريزترين اخبار مهم کشور را براي اربابش مي‌فرستاد. هر چند به علت بعد مسافت ممکن بود اين اطلاعات و اخبار مدتها در راه بماند و دير به دست ناصرالملک برسد. به هر حال در اين مدت گزارشها و خبرهاي جالب و دست اولي از اوضاع ديده مي‌شود. از خريد و فروش مقامهاي سياسي تا حرکات غيرمعقول و نامتناسب جناب نوز بلژيک که ناصرالملک تعلق خاطري به وي داشت.

ناصرالملک پس از چهار سال با عزل امين‌السلطان و آمدن عين‌الدوله عزيز شد و به مقام وزارت ماليه (1322ق) رسيد. در اين بخش 2 نامه از پيشکار ناصرالملک در دوره حکمراني کردستان را که حاوي اطلاعات جالبي است تقديم مي‌کنم.

از طهران الي کردستان

21 ذي‌حجه 1322

تصدق حضور مبارکت گردم

در اين هفته دستخطي از حضرت‌ مستطاب اجل روحي فداه زيارت نکردم، اميد است ان‌شاءالله وجود مسعود مبارک در نهايت صحت و عزت و جلوت کامران بوده باشد اگر چه عرضي نداشت فقط محض اظهار چاکري رفته است. بدين مختصر عبارت و جوياي سلامتي وجود مسعود... موکب همايوني ارواحنا فداه تشريف‌فرماي دوشان‌تپه شده‌اند و تکيه ‌دولت را هم مشغولند مثل سنوات قبل مي‌بندند که تعزيه بخوانند از قرار مذکور به واسطه خرابي روسيه مسافرت فرنگستان موقوف شده است، اما خاطر مبارک خودشان خيلي‌خيلي مايل به مسافرت است. بعضي از آن هم که مايل به اين سفر هستند بعضي اطبا را تحريک مي‌نمايند که از رفتن تشويق نموده براي مزاج لازم بدانند.

مسيو نوز گويا در مجلس بال با لباس راسته ايراني و امامه [عمامه] با ليدي ارکاک مشغول رقص بوده است، عکسش را هم انداخته‌اند. چند روز است علماء اعلام خيلي سخت دنبال نموده‌اند... قبل جناب آقاي آقا شيخ‌ عبدالله سلمه‌الله را به حضور احضار فرموده ... معلوم نيست چه شده .

نمي‌دانم حضرت مستطاب اجل روحي فداه در اين آخر سال استعفا داده‌ايد يا نه [؟] خيلي منتظر زيارت حضرتعالي هستم تا خداوند چه مقدر فرموده باشد.

زياده عرضي ندارد، چاکر الاحقر اصغر ابن علي اکبر

[2762 ق]

 

از طهران الي کردستان

... شهر ذي‌حجه 1322

تصدق وجود مبارک گردم

دستخط مرحمت آيت مورخه 23ذي‌قعده زيارت و باعث افتخار گرديد. از مراحم حضرت مستطاب اجل‌ عالي روحي فداه متشکر و دعاگو بوده و هستم. خداوند سايه مبارک را پاينده و مستدام بدارد. ان‌شاءالله رفع ذکام و کسالت حضرتعالي شده است. کسالت چاکر هم بحمدلله بهتر شده فقط سينه‌درد خيلي صدمه مي‌زند. جناب جلالتماب آقاي آقا محسن‌خان دام‌عمره و اقباله هم مبتلا شده بود بحمدلله حاليه به کلي رفع شده و عموم متعلقان و بستگان حضرت اجل عالي روحي فداه سلامت هستند.

تازه قابل عرضي نيست. کتابچه در باب عمل نظام نوشته‌اند که در سرکرده معلوم و قشون را هم ده قسمت نموده باشند. هنوز مقرر نشده است همين دو روزه معلوم خواهد شد. وزارت لشکر را هم به جناب قوام‌الدوله مرحمت فرمودند. جناب نصيرالدوله هم دوازده هزار تومان پيش‌کش داده وزير مختار بروکسل شده‌اند و واقعاً خيلي تعجب دارد.

ديگر تازه قابل عرضي نيست نمي‌دانم چاکران تا کي و چه وقت بايد منتظر باشيم و در همين حال که در واقع ذلت است از آقاي خود دور بمانيم. آخر سال است و البته عمل ولايتي هم مدتيست معلوم و...  شده. چرا جداً استعفا نمي‌فرماييد آخر خوب است تکليف يکسره و معلوم مي‌شود تا به حال وعده آخر سال را مي‌دادند اين هم آخر سال. البته خود حضرت اجل عقل کل و در صدد چاره و استخلاص هستيد.

ولي عرض چاکر اين است خوب است جداً ايستادگي فرماييد ديگر بسته به امر و اراده حضرتعالي است. خدمات و فرمايشات را چاکر و متوجه‌... شايد عوض ندارد.

چاکر، اصغر ابن علي اکبر

[2767 ق]

صفحه اول
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  

منابع:

1. عين‌السلطنه. روزنامه خاطرات عين‌السلطنه. به کوشش مسعود سالور و ايرج افشار. تهران، اساطير، 1376. ج2.

2. دستره، آنت. مستخدمين بلژيکي در خدمت دولت ايران. ترجمه منصوره اتحاديه. تهران، نشر تاريخ ايران، 1363.

3. يلفاني، رامين. زندگي سياسي ناصرالملک. تهران، موسسه مطالعات تاريخ معاصر ايران، 1376.