غرض از ذکر اين نکات اينکه؛ دروس با ساير دروس آن زمان تفاوت چنداني نداشت و البته در درس روابط بين‌الملل که درس جديدي در ايران به حساب  مي‌آمد شايد اندک تفاوتي داشت. نحوه درس خواندن و نحوه امتحان دادن ساده و متناسب با همان دوران بود و از همه مهم‌تر استخدام هم پس از اتمام دروس به سادگي و سهولت انجام مي‌شد. انگار وزارت خارجه آماده و مهيا بود براي استخدام اين تعداد که زياد هم نبودند و البته با دستور شاهانه کارها سريع و آماده بود. مستوفي چگونگي استخدام  را چنين مي‌نويسد:

                شاه در ساختمان موسوم به عمارت «مريم خانم» بود، ما را آنجا بردند. در سرسراي عمارت، مشيرالدوله انتظار ما را مي‌برد، همين که رسيديم، ما را به اتاق شاه برد. اعليحضرت دست و پايش درد مي‌کرد، وارد شديم، عين‌الدوله هم حاضر بود، شاه تفقد فرموده گفتند: «از چوب که نبايد آدم تراشيد، همينها وزير مختار و سفير خواهند شد، همه را شارژدافر کنيد». مقصودش آتاشه (وابسته) بود. مشيرالدوله عرض کرد: «براي آنها ماموريتهايي به خارجه در نظر گرفته شده است. امر فرمايند قرار حقوق آنها را با وزير داخله (عين‌الدوله) بگذاريم.» شاه گفت: «البته البته هر چه زودتر همه را به ماموريتهاي خود بفرستيد.» همين دو «البته» کافي بود که ديگر عين‌الدوله که او هم حاضر بود، در مورد حقوق ماها نتواند مو از ماست بکشد... در نتيجه مرا که مشيرالملک قبلاٌ به پدرش سفارش کرده بود، به پطرزبورغ و ميرزا صادق خان را به استانبول و ميرزا محمود خان ثقفي را که برادرش اعلم‌الدوله، دکتر مخصوص شاه بود و کبکش خوب مي‌خواند به لندن و ميرزا علي محمدخان اويسي را به بادکوبه و ميرزا اسحاق خان رهبر را به تفليس مامور کردند.

به همين راحتي چند جوان بي تجربه به ماموريتهاي مهمي در زمان خودشان رهسپار شدند. و البته شايد گريزي هم نبود با توجه به کمبود کادر تحصيلکرده در اين وزارتخانه و با توجه به اينکه اينان اولين فارغ‌التحصيلان مدرسه وابسته به وزارت خارجه بودند عزم رؤسا بر اين بود که از دست پروردگان خودشان در اين سمتها استفاده کنند.

از لحاظ وضعيت تحصيل همچنانکه مستوفي مي‌گويد دوره تحصيلي اين مدرسه چهارساله بود که بنا به مصلحت در دوره پس از مشروطه به علت تغيير روش گرفتن دانشجو و پايين آمدن سواد برخي دانشجويان به پنج سال افزايش يافت. کلاسهاي پنجگانه مدرسه سياسي به دو دوره تقسيم شده بود، سه کلاس اول ابتدايي و دو کلاس آخر دبيرستاني . تقسيم درسها، سنوات، ايام و ساعات آنها هر سال توسط انجمن مدرسه که از مدير و مدرسان تشکيل مي‌شد، تعيين مي‌گرديد. محصلان موظف بودند هر سال چهار نوبت امتحان بدهند، سه نوبت طي سال و يک بار در آخر سال به عنوان امتحان نهايي. محصلاني که تحصيلات سه ساله را با موفقيت گذرانده بودند، گواهينامه سه ساله دريافت مي‌کردند و مي‌توانستند در دوره دوم آموزشي شرکت نمايند. در پايان موفقيت‌آميز پنج سال تحصيل، ديپلم علوم سياسي به محصلان داده مي‌شد.

پس از ميرزا حسن پيرنيا که اولين رئيس اين مدرسه بود برادرش ميرزا حسين از سال 1323ق به رياست رسيد و پس از وي به ترتيب: محمدعلي فروغي، دکتر ولي‌الله نصر پدر حسين نصر، عبدالحسين شيباني، دکتر پرتو، از سال 1304ش و با برسرکار آمدن خاندان پهلوي و تا ادغام اين مدرسه در دانشگاه تهران به سال 1313 دکتر علي‌اکبر دهخدا به رياست آن انتخاب شد.

هيئت علمي اين مدرسه در اين زمان از افراد بسيار مشهوري بود که تعدادي از آنان عبارت بودند از: فاضل توني، محسن رئيس، مجيد آهي، محمود افشار، غلامحسين رهنما، جواد عامري، ولي‌الله نصر، اسماعيل مرآت، عبدالله مستوفي، علي‌اکبر سياسي، عبدالعظيم قريب و...

حال اگر به ابتداي اين مطلب باز گرديم و باز در خصوص بي‌پولي و گرفتاري اين قبيل مؤسسات فرهنگي بيشتر صحبت کنيم بي‌پولي اين مؤسسه نمايان خواهد شد. وقتي کفگير به ته ديگ مي‌خورد معمولاٌ مانند اقشار آسيب‌پذير اولين جايي که پولشان قطع مي‌شود و يا اينکه از اولويت مي‌افتند همين مکانهاست.

مدرسه سياسي هم جداي از اين امر نبود. در دوره مديريت دهخدا به سال 1302ش که اوضاع کلي مملکت چندان ساماني نداشت اين مدرسه هم که در طول زمان از لحاظ کمي و کيفي و با کمک دولت و کمکهاي دوستداران فرهنگ به جايگاه ويژه‌اي رسيده بود به علت همين افلاس همگاني به مشکل زيادي برخورده بود. از جمله اينکه پس از سالها که به ساختمان جديدي نقل مکان کرده بودند و احتياج به کتابخانه جديدي بود پولشان که در دستان دو تن از بزرگ‌ترين سرمايه‌داران ايراني بود بر اثر همين مشکلات اقتصادي به حالت ورشکستگي افتادند. اين دو سرمايه‌دار يکي ارباب جمشيد و ديگري طومانيانس بودند. دهخدا که مستاصل شده بود دست کمک به دولت وقت به صدارت حسن پيرنيا که اولين مؤسس اين مدرسه است دراز مي‌کند. وي نيز از وزارت ماليه مي‌خواهد به پيشنهادهاي دهخدا توجه نمايد. به هر حال چگونگي گذران مالي اينگونه مراکز فرهنگي در حدود نود سال پيش مي‌تواند براي نسل جديد که به امکانات زيادي دسترسي دارد جالب باشد.

سند

وزارت امور خارجه

اداره: مدرسه سياسي

مورخه: 25 سنبله1302

نمره: 554

مقام منيع  رياست وزارت عظام دامت عظمته

مدرسه علوم سياسي از حق التعليم مختصري که از متعلمين دريافت مي‌نمايد در اين مدت مبلغي ذخيره نموده که در موقع خريداري خانه فعلي در دوره زمامداري اسبق بندگان حضرت اشرف قريب هفت‌هزار و کسري تومان آن را کمک نمود و بقيه را هم در نظر داشت که در تکميل کتابخانه آنجا صرف نمايد ولي از موعد اتفاق قريب سه هزار تومان آن در ده يا يازده سال پيش با فرع صدي دوازده به تجارتخانه ارباب‌جمشيد و قريب هزار و دويست تومان ديگر با نفع صدي هشت در چهارسال قبل به طومانيانسها سپرده شده است. مدرسه در اين موقع يعني پس از جنگ بين‌المللي مي‌توانست با وجوه مزبوره به اضافه سه هزار و کسري تومان که در بانک شاهنشاهي و بانک عثماني دارد بزرگترين کتابخانه‌اي که تا به حال در ايران نظير نداشته است تهيه نمايد و اين يادگار بزرگ هم به نام مؤسس جليل مدرسه ابدي درايران باقي ماند. ولي به واسطه اشکالاتي که در کار اين دو تجارتخانه پيش آمده اين مشروع عالي معطل ماند و مدرسه نتوانست به مقصود خود نائل شود. اينک که هر دو تجارتخانه در صدد تسويه بدهيهاي خود مي‌باشند و طومانيانسها قسمتي از ديون خود را از پنبه توقيفي مازندان مي‌پردازند و ارباب ‌جمشيد هم با طلبکارهاي خود با دادن املاک و مستغلات به توسط دولت قطع و فصلهايي نمايد استدعا مي‌نمايد که امر شود اين طلب مختصرمدرسه را هم به نحوي تصفيه نمايند که تا قيمت فرانک به حال حاضر است بتوان با تصويب و اجازه دولت کتابخانه را مطابق ميل و آرزوي طرفداران معارف براي تاييد نام نامي بندگان حضرت اشرف تکميل نمود. العبد علي‌اکبر دهخدا

[درحاشيه] آقاي دبير مخصوص، به وزارت ماليه نوشته شود. جواب هم داده شود.

رياست وزراء

31برج سنبله 1302

وزارت جليله ماليه

مدرسه علوم سياسي از حق التعليم مختصري که از متعلمين دريافت نموده مبلغي ذخيره کرده و در نظر داشت براي تکميل کتابخانه مدرسه صرف نمايد. در يازده سال قبل بر اين... اندوخته خود سه هزار تومان با نفع صدي دوازده به تجارتخانه ارباب ‌جمشيد و قريب هزار و دويست تومان ديگر با نفع صدي هشت در چهار سال قبل به طومانيانسها سپرده و تاکنون به واسطه اشکالاتي که در کار دو تجارتخانه مزبور پيش آمده وصول نشده است. چون مدرسه سياسي درصدد تکميل و توسعه کتابخانه خود مي‌باشد و براي اين کار احتياج کلي به اين وجه دارد لازم است اقدام کافي و مؤثر براي وصول طلب مدرسه از اين دو تجارتخانه بفرماييد و نتيجه را اطلاع دهيد.

جناب آقاي ميرزا علي‌اکبرخان دهخدا رئيس مرسه سياسي زيده‌اقباله

مراسله جناب‌عالي راجع به طلب مدرسه از تجارتخانه‌هاي طومانياس و ارباب ‌جمشيد واصل گرديد و به وزارت جليله ماليه شرح مؤکد نوشته شد اقدام لازم براي وصول وايصال طلب مدرسه بفرماييد که به مصرف تکميل کتابخانه برسد... .

[168 تا 166-992- 11م]

صفحه اول
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

منابع: 

1. ازغندي، عليرضا. علم سياست در ايران. تهران، باز، 1378.

2. پهلوان، چنگيز. ريشه‌هاي تجدد. تهران، قطره، 1383.

3. مستوفي، عبدالله. شرح زندگي من. تهران، هرمس، 1386. ج 1.