آسيه آل احمد

aleahmad@www.iichs.org

بازار تهران مجموعه تاريخي بسيار نفيسي را در خود جاي داده است. چهارسوها، تيمچه‌ها، مسجدها و امامزاده‌ها که هر کدام از نظر زيبايي و تاريخي بسيار غني هستند. از جمله اين آثار امامزاده زيد است که در راسته بازار کفاشها و مقابل سراي امير واقع شده است.

بقعه سيد زيد بن زين‌‌العابدين بن حسين بن علي (ع) يکي از قديمي‌ترين بقاع تهران مي‌باشد. قديمي‌ترين تاريخ اين بنا بر روي صندوق ضريح آن است که به قبل از صفويان مي‌رسد. ولي بناي اوليه مربوط به اين سلسه مي‌باشد. در دوره قاجار قسمتهايي از جمله صحن، ايوان و گنبد به آن اضافه شده است و بقيه بنا مرمت شده است. آيينه‌کاريهاي زيباي اين بنا به دستور کامران ميرزا انجام شده و در سال 1325ش مرمت شده است. ¹ ناگفته نماند که قبر لطفعلي خان زند در ايوان جنوبي اين بنا قرارگرفته است.

متاسفانه عکسبرداري از داخل حرم ممنوع بود و از آينه‌کاريهاي بي نظير آن تصوير نگرفتم.

	ايوان	ورودي تالار کامران ميرزا
سقف ايوان	کاشيکاريهاي سقف	کاشيکاريهاي ايوان
سنگ قبر لطفعلي خان	کتيبه بر بالاي سنگ قبر لطفعلي خان

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. کتايون کرم‌پور. بازار تهران. تهران، دفتر پژوهشهاي فرهنگي، 1388. ج 1، ص16 . 

امامزاده زيد*

امامزاده زيد ابوالحسن الحسيني*

امامزاده زيد بن علي*

امامزاده زيد و ابراهيم*

امامزاده زيد*

ارجاع شده به «زيد، امام‌زاده (تهران)»

دايرةالمعارف مصاحب، «زيد، امام‌زاده»: امام‌زادۀ زيبايي در تهران، نزديک چهارسو کوچک، که مدفن زيد فرزند امام زين‌العابدين است. ساختمان بقعۀ فعلي و تزيينات و صحن از عهد فتحعلي‌شاه و ناصرالدين ‌شاه قاجار است. صندوق آن مورخ ۹۰۲ق مي‌باشد. آرامگاه لطف‌علي‌خان زند مجاور آن است.

پروندۀ ثبت اثر در فهرست آثار ملي: نام ثبتي: امامزاده زيد || قدمت: || شمارهٔ ثبت: ۲۵۹ || تاريخ ثبت: ۱۳۱۵/۰۳/۳۰ || نشاني: محله بازار، انتهاي جنوبي بازار بزازان.

گنجنامه، فرهنگ آثار معماري اسلامي ايران، «امام‌زاده زيد»: بازار بزرگ، راسته بزازها، بازار زيد.|| کتيبه‌هاي تاريخي بنا: قديمي‌ترين تاريخ موجود در امام‌زاده متعلق به صندوق عتيقۀ مرقد مورخ به سال ۹۰۲ق است. کتيبۀ داخل گنبدخانه داراي تاريخ ۱۲۴۵ق مي‌باشد. کتيبۀ ديگري در ايوان بزرگ بقعه تاريخ ۱۲۹۷ق را نشان مي‌دهد. در خاتم بين حرم و ايوان اصلي مورخ به سال ۱۳۰۱ق مي‌باشد. در کمربند گنبد کتيبه‌اي مربوط به سال ۱۳۲۲ش ديده مي‌شود <آثار تاريخي طهران>. باني و سازندگان بنا: صندوق عتيقۀ بقعه توسط خواجه قنبرعلي بن محمد زرين‌کمر طهراني وقف شده و سازندگان استاد حبيب و استاد احمد لواساني بوده‌اند. بناي فعلي امام‌زاده توسط آصف‌الدولۀ قاجار احداث گرديده و ساختمان ايوان و صحن به امر کامران ‌ميرزا نايب‌السلطنه انجام شده است. بنا بر کتيبۀ موجود، معمار بناي ايوان استاد مهدي ولد استاد علي‌اکبر کاشي‌پز و سازندۀ در خاتم بقعه، استاد کريم شيرازي بوده‌اند. هنرمندان دست‌اندرکار مرمت بقعه حاج عباس‌علي معمار، استاد اسدالله کاشي‌پز و استاد سيدمصطفي کاشيکار اصفهاني بوده‌اند <آثار تاريخي طهران>. اطلاعات منابع مدون: در کتب انساب از جمله جنّه النعيم و منتقله الطالبيين در باب نسب اين امام‌زاده بحث شده است. همچنين در کتاب جنّه النعيم آمده: «... صحن امام‌زاده در تاريخ ۱۲۹۶ق زينت يافت و به طرز مطبوعي اصلاح خرابيهاي آن گرديد...» <تهران در گذشته و حال>. سير تحول بنا: تاريخ موجود بر صندوق بقعه گواه اين امر است که بقعۀ امام‌زاده زيد پنج سال قبل از رسميت‌يافتن مذهب شيعه در ايران و جلوس شاه اسماعيل اول صفوي، آباد و داير بوده است <آثار تاريخي طهران>. در دوران قاجار و به هنگام توسعۀ شهر تهران اين بقعه برداشته و بناي کنوني را به جاي آن ساخته‌اند <تهران در گذشته و حال>. بناي گنبدخانه از آثار زمان فتح‌علي‌شاه قاجار و مورخ به سال ۱۲۴۵ق مي‌باشد. صحن، ايوان، و حجرات در زمان سلطنت ناصرالدين‌شاه قاجار و در خلال سال‌هاي ۱۲۹۷ق تا ۱۳۰۱ق احداث گرديده است. در اين زمان تزئينات نقاشي روي گچ در فضاي گنبدخانه با تزيين آينه‌کاري پوشانده شد. آثار اين نقاشي‌ها در سال ۱۳۲۵ش طي مرمت آينه‌کاري‌ها آشکار گرديد <آثار تاريخي طهران>. در سال ۱۳۱۸ش وزارت فرهنگ وقت صحن و حجرات اطراف آن را جهت احداث مدرسه ابتدايي در نظر گرفت. در اين زمان صحن کوچکي از طرف بازار خياطان در جنوب بقعه ايجاد گرديد. امروزه ورود به بنا از داخل اين صحن کوچک صورت مي‌گيرد و مجموعه توازن، ترکيب، و صراحت خود را در چشم مخاطب از دست داده و به صورتي مبهم تبديل گشته است. خشت‌هاي کاشيکاري کمربندي خارجي گنبد در فاصلۀ بين دوپوش گنبد انباشته شده بود و در سال ۱۳۱۹ش طي تعميرات ادارۀ باستان‌شناسي به دست آمد. کاشي‌کاري گنبد تا سال ۱۳۲۲ش به طول انجاميد.

۱ گزارش | ۱ عکس

بيشتر...

بناي اصلي اين بقعه که مدفن است به دوران صفوي و اوايل قرن دهم هجري قمري تعلق دارد.

در عهد ناصري‌، بناي قديمي بقعه زيد مثل امام‌زاده يحيي و سيد اسماعيل برداشته و بناي کنوني به جاي آن ساخته شد.

معماري بنا قديمي و ايراني است و تزيينات داخلي شامل آينه‌کاريها و کاشيکاريهاي مختص به زمان خود است.

صندوق عتيقه بقعه توسط خواجه قنبر علي بن محمد زرين کمر تهراني وقف شده و سازندگان آن استاد حبيب و استاد احمد لواساني بوده‌اند. بناي فعلي امام‌زاده توسط آصف الدوله قاجار احداث شده و ساختمان ايوان و صحن به امر کامران ميرزا نايب‌السلطنه انجام شده است‌.

بنابر کتيبه موجود، معماران بناي ايوان استاد مهدي ولد و استاد علي اکبر کاشي‌پز بوده‌اند و سازنده در خاتم بقعه استاد کريم شيرازي بوده است‌.

هنرمندان مسئول مرمت بقعه حاج عباس علي معمار، استاد اسد الله کاشي پز و سيد مصطفي کاشي‌کار اصفهاني بوده‌اند.

قديمي‌ترين تاريخ موجود در امام زاده متعلق به صندوق مرقد مورخ ۹۰۲ قمري، است‌. کتيبه داخل گنبدخانه داراي تاريخ ۱۲۴۵قمري، است و. کتيبه ديگري در ايوان بزرگ بقعه تاريخ ۱۲۹۷ قمري را نشان مي‌دهد.

در خاتم بين حرم و ايوان اصلي تاريخ ۱۳۰۱ شمسي، را نشان مي‌دهد و در کمربند گنبد کتيبه‌اي مربوط به سال ۱۳۲۲ شمسي، موجود است‌.

بناي گنبدخانه از آثار زمان فتحعلي‌شاه قاجار درسال ۱۲۴۵ قمري، است‌. صحن ايوان و حجره‌ها در زمان سلطنت ناصرالدين شاه و در خلال سال‌هاي ۱۲۷۹ تا ۱۳۰۱ ، احداث شده است‌. در اين زمان تزيينات نقاشي روي گچ در فضاي گنبدخانه با آينه‌کاري پوشانده شد. آثار اين نقاشي‌ها درسال ۱۳۲۵، طي مرمت آينه‌کاري‌ها آشکار شد.

در ۱۳۱۸ وزارت فرهنگ و هنر صحن و حجره‌هاي اطراف آن را براي احداث مدرسه ابتدايي در نظر گرفت‌. در اين زمان صحن کوچکي از طرف بازار خياطها در جنوب بقعه ايجاد شد.

خشتهاي کاشيکاري کمربندي خارجي گنبد در فاصله بين دو پوش گنبد انباشته شده بود و درسال ۱۳۱۹، طي تعميرات اداره باستان‌شناسي به دست آمد.

در حاشيه تحتاني صندوق نيز در هر سو کتيبه‌اي به خط ثلث است و روي ترنجي طويل امام‌زاده معرفي شده است‌، و مفهوم آن اين است که‌، اين پناهگاه مقبره امام‌زاده سيد زيد پسر زين‌العابدين پسر حسين پسر علي (ع) است‌.

از ديگر ويژگيهاي اين بنا مقبره لطف‌علي‌خان‌، پادشاه جوان زنديه‌، است که به دست آغامحمدخان قاجار به قتل رسيد. اداره کل باستان‌شناسي لوحه‌اي از سنگ مرمر به نام اين پادشاه تهيه کرد و پس از اصلاحات و تعميراتي در بناي مزبور، لوحه را در آنجا نصب کردند.

کاشيکاري گنبد و تجديد تعمير ايوان و آيينه‌کاري رواق، حرم و مقبره جنب آن در خلال سالهاي 1315- 1316 شمسي انجام و صحن قبلي اين بقعه امروزه به مدرسه تبديل شده است.

امامزاده زيد که قدمت آن به دورانهاي تاريخي پس از اسلام مي‌رسد در سال ۱۳۱۵ توسط وزارت فرهنگ و هنر با شماره ۲۵۹ در فهرست آثار ملي ايران به ثبت رسيد.

بقعه متبرکه امامزاده زيد (ع)

سومين بقعه متبرکه شهر تهران از نظر قدمت تاريخ موجود در آن بقعه امامزاده زيد است که در مرکز بازار تهران و درانتهاي جنوبي بازار بزازها به نام بازار امير قرار دارد .اين بقعه به طوري که از تاريخ صندوق قديمي آن (902ه) بر مي آيد، پيش از دوران سلطنت سلسله شاهان صفويه در تهران داير بوده است. بر روي اين صندوق دو حاشيه افقي يکي در قسمت بالاي چهار ضلع صندوق و ديگري در پايين آن تعبيه شده است. حاشيه بالايي حاوي کتيبه‌اي است که آن زا به خط ثلث به طور برجسته منبت‌کاري کرده‌اند و مشتمل بر دو آيه اول آيه الکرسي است. در رابطه با نسب آن بزرگوار، يک نظر اين است که ايشان حسني و از اولاد حسن المثني و پسرعموي حضرت عبدالعظيم (ع)از احفاد امام حسن مجتبي (ع) است، امام در شجره‌نامه آن حضرت آمده که وي از فرزندان يحيي بن زيد بن علي بن الحسين است. غير از صندوق روي مرقد مطهر، ساير قسمتهاي بقعه امامزاده زيد تماما از آثار دوره قاجاريه است. بناي صحن و ايوان و حجرات در زمان سلطنت ناصرالدين شاه احداث گرديده، و در داخل بقعه بر روي در خاتم که ميان ايوان و حرم قرار دارد، دو تاريخ 1297 و 1309 خوانده مي‌شود. اين دو تاريخ در پايان دو کتيبه کاشي نيز نقش شده و معرف تعميرات بنا در قرن 13 ه است. مقبره لطفعلي خان زند از سرداران دوره زنديه که بر روي آن سنگ مرمري به نام وي نصب شده، در ايوان جنب بقعه قرار دارد. کاشيکاري گنبد و تجديد تعمير ايوان و آيينه‌کاري رواق و حرم و مقبره جنب آن در خلال سالهاي 1315-1316 ش انجام يافته است. صحن قبلي اين بقعه امروزه به مدرسه تبديل شده است.