البته بديهي بود که همه اين طرفداريها و اعتراضات دولتها در جهت کسب منافع بيشتر براي دولتهاي تابع خود در ايران بود. به طوري که کلبي معاون وزير خارجه آمريکا در تلگرافي سفير آن کشور در ايران نوشت: «وزارت امور خارجه آمريکا نگران است که چنانچه پيمان به تصويب ايران برسد. کمپانيهاي نفتي آمريکا براي به دست آوردن امتيازهاي نفتي در ايران دچار مشکلات فراوان خواهند شد».²⁵

دو هفته بعد پس از عقد قرارداد، کاکس کانونهاي مبارزه را به شرح زير گزارش مي‌دهد: «مدرس، شيخ حسن لنکراني و امام جمعه خوني، مخالفان سياسي وثوق‌الدوله، افسران ايراني و روسي لشکر قزاق و سفارتخانه‌هاي آمريکا و فرانسه و روسيه تزاري».

سفارت روسيه که کماکان در تهران پا برجا بود با همکاري استاروسلسکي و سفارت فرانسه عليه قرارداد تلاش مي‌کردند. مطبوعات آمريکا، بلژيک، سويس بلژيک، فرانسه مقالاتي بر ضد قرارداد منتشر مي‌کردند. سفارت فرانسه اخباري حاکي از مخالفت شديد مردم ايران و مطبوعات با قرارداد منتشر مي‌کرد. کار به جايي رسيد که نصرت الدوله فيروز وزير خارجه دولت وثوق‌الدوله دست به دامان مقامات انگليسي شد تا از انتشار اخبار مطبوعات آمريکا و فرانسه در ايران جلوگيري کند.

دولت شوروي در پيامي خطاب به کارگران و دهقانان ايران اعلام داشت که قرارداد 1919 ايران را از زمرۀ کشورهاي مستقل جهان محو کرده و ملت ايران را به نابودي کشانيده است و دولت شوروي اين قرارداد را به رسميت نمي‌شناسد.²⁶ در تهران مبارزه با قرارداد گسترش مي‌يابد يحيي دولت آبادي مقاله‌اي با نام مستعار در روزنامۀ نيمه رسمي منتشر کرد. و عده زيادي از وعاظ در منابر و مجالس روضه خواني قرارداد را نکوهش مي‌نمايند.

اما درست زماني که مستشاران مالي و نظامي انگليسي سرگرم اجراي قرارداد 1919م بودند و ظاهراً لرد کرزن در انگلستان به آروزي ديرينه خود مبني بر استيلاي بلامنازع در ايران دست يافته بودند، در آوريل 1920 بلشويکها در باکو به قدرت رسيدند و همسايه ديوار به ديوار ايران گشتند. نيروهاي گارد روس سفيد که از جانب انگليسها تقويت مي‌شدند از برابر بلشويکها گريختند و به بندر انزلي که در اشغال سربازان انگليسي بود پناهنده شدند. نيروهاي انگليسي و گارد سفيد به مدت دو سال از اين بندر به عنوان پايگاهي براي حمله به خاک شوروي و خرابکاري در اين کشور استفاده کرده بودند. دولت ايران نه مي‌خواست و نه مي‌توانست مانع عمليات ضد شوروي اين نيروها شود از اين رو دولت شوروي براي پايان دادن به اقدامات خرابکارانه وارد عمل شد و در 18 ماه مه 1920 بندر انزلي را اشغال کرد و انگليسها مقدار زيادي اسلحه، مهمات، مواد خوراکي، پوشاک و بنزين را بر جاي گذاشتند و شتابان از رشت و انزلي عقب نشستند و پل منجيل را پشت سر خود منفجر کردند. اين اقدام به اعتبار بريتانيا ضربه سهمگيني زد و وثوق‌الدوله و يارانش دريافتند که اين قرارداد در ايران قابل اجرا نيست. وثوق‌الدوله بلافاصله با ارسال يادداشتي براي دولت شوروي خواهان برقراري روابط سياسي و بازرگاني با آنها شد. در اين بين ميرزا کوچک خان در 4 ژوئن 1920 با بلشويکها متحد و دست به تشکيل «جمهوري سوسياليستي گيلان دست زد».²⁷

اين اوضاع متشنج احمد شاه با اقدامات و نامه‌هاي سيد حسن مدرس و حزب مليون اسلامي به ايران بازگشت. در همان روز تظاهراتي از سوي حزب مليون بر عليه وثوق‌الدوله ترتيب داده شد. احمد شاه که به ايران بازگشت از وثوق‌الدوله هزينه سفرش را مطالبه کرد و به دليل ناتواني دولت در پرداخت آن و در خواست مردم وثوق‌الدوله را از کار برکنار نمود. وثوق‌الدوله به ناچار از ايران خارج شد و غائله قرارداد 1919 با روي کار آمدن دولت مشيرالدوله فرو ‌نشست. مشيرالدوله اجراي قرارداد را تا تصويب مجلس به تعويق انداخت.

انگلستان که به دليل مخالفت شديد داخلي و عکس العمل کشورهاي بيگانه چون آمريکا، فرانسه و روسيه در نهايت متوجه عدم اجراي اين قرارداد شد، در اکتبر 1920 ژنرال آيرونسايد را به ايران فرستاد تا با برکنار کردن افسران قزاق روسي شخصي مطمئن را به کار گمارد و مير پنج رضا خان را به فرماندهي لشکر برگزيد و با او در مورد يک کودتاي نظامي به گفت و گو نشست. وي از سيد ضياءالدين به عنوان قطب فکري و از رضا خان به عنوان قطب نظامي در کودتاي سوم حوت 1299 استفاده نمود. سيد ضياءالدين پس از تشکيل دولت کودتاي 1299 قرارداد 1919 را لغو نمود البته لغو پيمان 1919 به وسيله سيد ضياءالدين جنبه نمايشي داشت، زيرا کودتاي 1299 هنگامي در ايران انجام گرفت که استقرار نظام مستشاري در ايران از برنامه وزارت امور خارجه حذف شده بود. سعي و کوشش انگليسها اين بود که نقش خود را در کودتا پنهان دارند. بنابراين رضا خان سردار سپه با انتشار بيانيه‌اي معروف با جمله « با حضور من مسبب کودتا را تجسس کردن مضحک نيست؟» خود را عامل کودتا معرفي نمود.²⁸ عبدالله مستوفي در خاطرات خود در اين باره مي‌نويسد: «در يکي از همين روزها به ديدار سيد حسن مدرس رفته بودم. سيد مخصوصاً از اين شرايط خيلي عصبي بود و مي‌گفت انگليسها حاضر بودند دو مليون خرج کنند تا اين وصله را از خود بکنند. اين مرد به رايگان تمامي اين گناهان را به گردن گرفت و آنها را در اين مخمصه بين المللي فارغ کرد. که در آينده دولت ايران نتواند گله گذاري در اين زمينه بنمايد». ²⁹

صفحه 1

_____________________________

1. جواد شيخ الاسلامي، سيماي احمد شاه قاجار، تهران، گفتار، 1368، ج1، ص 98 ـ 102.

2. جاسوسان آلماني در نواحي جنوب، جنوب شرقي و شرق ايران به فعاليت و مبارزه با انگليس مشغول يودند و نيروي پليس جنوب نيز به همين دليل ايجاد شد. براي آگاهي بيشتر رک فلوريدا سفيري، پليس جنوب ايران، ترجمه منصوره اتحاديه و منصوره جعفري، تهران، نشر تاريخ ايران، 1364.

3. حسين مکي، زندگاني سياسي احمد شاه، تهران، امير کبير، 1357، ص 86 ـ 87.

4. ملک الشعرا بهار، تاريخ مختصر احزاب سياسي ايران، ج1، ص 43.

5. باقر عاقلي، روز شمار تاريخ معاصر ايران، ج1، ص 93.

6. مجله يغما سال 1358 (28) مقاله مفاد قرارداد 1919م ، ص 84 الي 90.

7. جواد شيخ الاسلامي، اسناد محرمانه وزارت خارجه بريتانيا درباره قرارداد 1919م ـ پيشگفتار، ج1، ص12.

8. سيروس غني، ايران، برآمدن رضا خان، برافتادن قاجار و نقش انگليسها، ترجمه کامشاد، تهران، نيلوفر، 1377، ص 45.

9. محمود محمود، تاريخ روابط ايران و انگليس در قرن نوزدهم، ج1، ص 340.

10. حسين مکي، تاريخ بيست ساله ايران، جلد سوم (چاپ قديم)، ص 151.

11. روزنامه طوفان، سال 6، ش4، ص 3.

12. اقبال يغمايي، کارنامۀ رضا شاه کبير، ص 29ـ 30.

13. مجله اطلاعات سياسي و اقتصادي، ش 137 ـ 138 مقاله مبارزه با قرارداد 1919 ايران و انگليس نوشته دکتر محمدعلي همايون کاتوزيان، ترجمه عليرضا طيب، ص 8.

14. مجله آينده سال 14 (1367) ص 587 ـ 599 مقاله قرارداد 1919 نوشته سهيل روحاني.

15. حسن اعظام الوزراه قدسي، خاطرات من يا روشن شدن تاريخ صد ساله، تهران، حيدري، 242، ص 505.

16. ر.ک کليات عشقي تأليف علي اکبر مشير سليمي، تهران، جاويدان، 1357، ص 309 ـ 311 و 334 ـ 336. و ديوان فرخي يزدي به قلم حسين مکيف، تهران، امير کبير، 1357، ص 194ـ 196.

17. ابونصر عضد قاجار، بازنگري در تاريخ قاجاريه و روزگار آنان، تهران، دنياي کتاب، 1376، ص 215.

18. امان الله اردلان، خاطرات حاج عزالممالک اردلان، زندگي در دوران شش پادشاه، بي جا، نامک، رک 1372، ص 155.

19. علي آذري، قيام شيخ محمد خياباني در تبريز، تهران، صفي عليشاه، 1362.

20. حسين مکي، تاريخ بيست ساله، ج اول، ص 530.

21. زرگر، علي اصغر، تاريخ روابط سياسي ايران و انگليس در دورۀ رضا شاه، ترجمه کاوه بيات، تهران، بردين، 1372، ص 55.

22. جلال عبده، چهل سال در صحنۀ سياسي و قضايي ايران، ويرايش و تنظيم مجيد تفرشي، تهران، ص 113.

23. مجله آينده، سال 13 پيشين، ص 416.

24. ملک الشعرا بهار، تاريخ احزاب سياسي، پيشين، ج1، ص 39.

25. حسين مکي، تاريخ بيست ساله ايران (پيشين)، ص 77.

26. ماهنامه اطلاعات سياسي ـ اقتصادي، نظري به کودتاي سوم اسفند 1299، جواد شيخ الاسلامي، سال 5ـ ش 41ـ 42، ص 8.

27. گريگور يقيکيان، شوروي و جنبش جنگل، تهران، نوين، 1363، ص 43ـ 44.

28. جواد شيخ الاسلامي، سيماي احمد شاه، ج2، ص 271.

29. عبدالله مستوفي، شرح زندگاني من ... ، ج3، ص 491.