حرم

طاووس خانم تاج الدوله

در اين شماره به حرم فتحعلي شاه سرک کشيديم و از خيل زنان اين حرم، طاووس خانم تاج‌الدوله را انتخاب کرديم که جايگاهي چون ملکه ايران داشت و تخت طاووس، نام خود را از وي وام گرفته است.

طاووس خانم همسر چهل و دوم فتحعلي شاه، اصفهاني و گرجي تبار بود و پانزده سال بيشتر نداشت که شاه او را ديد و به عقد غير دايم خود درآورد. به مناسبت اين ازدواج نام تخت جواهر نشان خورشيد، به تخت طاووس تغيير يافت. به دستور شاه دو زن را مأمور کردند تا يکي نواختن ساز را و ديگري آواز را به او بياموزند . اما طاووس خانم به اين تعليمات بسنده نکرد، اشتياق وي برا ي آموختن باعث شد تا شاه ميرزا عبدالوهاب خان نشاط اصفهاني ملقب به معتمدالدوله را که از شعرا و فضلاي نامدار اين دوره بود مأمور تربيت وي کند. فتحعلي شاه چنان به طاووس خانم علاقه مند شد که پيشنهاد داد عقد غير دايم وي را به عقد دايم تبديل کند اما طاووس خانم نپذيرفت و اعتقاد داشت که برهم زدن ساعت سعدي که او به عقد غير دايم شاه درآمده ناميمون خواهد بود.¹ طاووس خانم از سوي همسر خود تاج‌الدوله لقب يافت و به همراه حکم اين لقب هديه اي گرانبها نيز براي او فرستاده شد که عبارت از عنبرچه‌اي مرصع با زمردي درشت در ميان بود که پيش از اين از سوي کاترين کبير براي يکي ديگر از همسران شاه ارسال کرده بود و شاه زماني که تصميم گرفت طاووس خانم را ملقب به تاج‌الدوله کند اين گردنبند را از همسر خود خريداري کرد. طاووس خانم پس از دريافت اين لقب اين دو بيتي را سرود :

به تاج‌الدوله چون دادم لقب شاه

گذشت از آن سرم از طارم ماه

هميشه بخت با او هست و نبود

کسي با ذات غيراز سايه همراه ²

 قرب و منزلت تاج‌الدوله تا بدانجا رسيد که فتحعلي شاه عبدالله خان معمارباشي را مأمور ساختن بنايي با شکوه براي اقامت وي کرد که «قريب يک کرور»³ هزينه ساخت آن شد. تاج‌الدوله به اين ترتيب درباري جدا براي خود پيدا کرد، ميرزا حسين خان نوري و آصفه خانم دختر خانلر خان زند دو وزير او، دختر جعفر خان زند وزير مشاور و ميرزا ماه شرف منشيه که خط شکسته را خوش مي نوشت متصدي انشاي او بودند⁴ و بخشي از خزانه شاه تحت عنوان «خزانه مخصوص»⁵ در نزد وي نگهداري مي شد. از زماني که تاج‌الدوله صاحب درباري جدا شد هر سال نوروز فتحعلي شاه را با تمام حرم و دختران شوهر کرده او به مدت سيزده روز در عمارت خود ميهمان مي کرد. فتحعلي شاه را رسم بر اين بود كه هر ماه در موقع استهلال پس از رويت ماه و نظر به آيينه و قرآن مجيد به روي تاج‌الدوله نگاه مي کرد.

در 1239 ق ابوالقاسم خان قائم مقام فراهاني مورد غضب عباس ميرزا وليعهد قرار گرفت و از منصب خود معزول شد و به تهران آمد. تاج‌الدوله از شاه خواست تا قائم مقام را به وزارت فرخ سير ميرزا پسر چهار ساله اش برگزيند تا او را در حکومت همدان همراهي کند. شاه نيز پذيرفت و محمدميرزا (فرزند عباس ميرزا ) را از حکومت همدان برکنار و به جاي وي فرخ سيرميرزا را به همراه قائم مقام با لقب «اتابيک اعظم» به همدان مأمور کرد.⁶          

پزشک مخصوص دربار دکتر مک نيل، پزشک سفارت انگليس بود که موفق شد با درمان بيماري سخت تاج‌الدوله در دربار نفوذ پيدا کند⁷ و سفيران انگليس در ايران فراموش نمي کردند که هداياي مناسب براي وي ارسال کنند.⁸ به مناسبت ازدواج دو تن از پسرانش که چندي پس از فوت عباس ميرزا نايب السلطنه روي داد ضيافت باشکوهي مخصوص اعضاي هيئت نمايندگي انگليس و افسران گروه نظامي و ساير انگليسيهاي مقيم تهران برپا کرد که ميرزا عبدالله خان معتمدالدوله و غلامحسين خان سپهدار تنها نمايندگان ايراني تاج‌الدوله در اين ميهماني بودند.⁹ او از شاه خواست تا چند افسر انگليسي را مأمور سازماندهي سربازان سلطان محمد ميرزا سيف الدوله حاکم اصفهان کند و بر قدرت نظامي اين فرزند خود بيفزايد اما شاه چندان تمايلي به اين اقدام نداشت و از آنجا که نمي‌خواست خواسته همسر محبوب خود را رد کند يادداشتي در اين خصوص به سفارت نوشت و شفاهاً از سفير خواست تا با اين خواسته مخالفت کند .¹⁰

در 19 جمادي الاخر 1250 فتحعلي شاه در شهر سعادت آباد اصفهان بود که احساس ضعف بر او عارض شد و سر در دامن تاج‌الدوله داشت که درگذشت. پس از فوت شاه گرچه مشخص بود که محمدميرزا بايد بر تخت تکيه بزند اما آشوب سراسر ايران را درگرفت و فرزندان خاقان به تکاپو درآمدند. تاج‌الدوله را از سعادت آباد به اصفهان منتقل کردند و در ميان راه جواهرات گرانبهاي او را که نزديک به دو کرور قيمت داشت به سرقت بردند¹¹ تا بذر بدبيني را در ذهن شاه جوان بر ضد او بپرورند. سيف الدوله نيز که در چهارمحال بختياري بود براي رسيدن به تخت تلاشي کرد اما پس از شکست ديگر برادران به اصفهان بازگشت و در نزد مادر خود مأوا گزيد تا از گزند شاه جوان به دور باشد.

تاج‌الدوله بلافاصله پس از مرگ شاه سجع مهر خود را چنين کرد :

بر زمين ريخت فرق افسر تاج

خاک غم کرد فلک بر سر تاج¹²

اين اقدام وي رنجش و خشم شاه جوان را موجب شد و به تاج‌الدوله در اصفهان پيغام داد که نبايد از اين مهر استفاده کند.¹³ پس از فروکش کردن آشوبهاي مرکز محمد شاه او را اين گونه به تهران دعوت کرد: «والده مکرمه . نهايت شوق را به ملاقات شما دارم با کمال احترام مي بايد به دارالخلافه بياييد».¹⁴ از تاج‌الدوله که سيف الدوله نيز وي را همراهي مي‌کرد استقبالي درخور شد و عمارت چشمه را براي اقامت او در نظر گرفتند. تاج‌الدوله بسياري از اثاث و جواهرات خود را تقديم خاندان سلطنتي و شاه جوان که همواره با احترام او را والده مکرمه مي خواند، کرد. جواهرات مسروقه نيز پس از سه سال پيدا شد و محمدشاه جواهرات را براي تاج‌الدوله فرستاد و او نيز به نزد شاه رفت، از اينکه از وي رفع تهمت شده است اظهار شادماني کرد و جواهرات را خود به شاه تقديم کرد. تاج‌الدوله در سال چهارم سلطنت محمدشاه تصميم گرفت ايران را به قصد عتبات ترک کند، سلطان محمدميرزا سيف الدوله نيز از شاه اجازه همراهي با مادر خود را گرفت. اووس خانم در نجف اشرف اقامت گزيد ، براي خود مقبره اي ساخت و در اواخر دهه شصت يا اوايل دهه هفتاد درهمين شهر درگذشت.  

 حاصل ازدواج طاووس خانم تاج‌الدوله با فتحعلي شاه شش فرزند به نامهاي سلطان محمدميرزا سيف الدوله، سلطان احمدميرزا عضدالدوله (نويسنده کتاب تاريخ عضدي)، فرخ سيرميرزا نيرالدوله، مرصع خانم، شيرين جهان خانم و خورشيدکلاه شمس الدوله بودند.

محمود ميرزا فرزند فتحعلي شاه در کتابي به نام تذکره مجمع مي نويسد : " اگر فخر نسوانش خوانم به جاست و اگر پادشاه زنانش گويم رواست. از طرف ظل اللهي ملقب به تاج‌الدوله است چون شأن و نشانش افزون از آن است ..."¹⁵

___________________________

1. سلطان احمد ميرزا عضدالدوله، تاريخ عضدي، با مقدمه و تصحيح : دکتر عبدالحسين نوايي، تهران، نشر علم ، 1376، ص 26.

2. محمدحسن خان اعتمادالسلطنه، خيرات حسان، چاپ سنگي، ج2، ص 140.

3. سيد احمد ديوان بيگي شيرازي، حديقه الشعرا، با تصحيح و تکميل و تحشيه: دکتر عبدالحسين نوايي، تهران زرين،1366. ج 4، ص 2174.

5. سلطان احمد ميرزا عضدالدوله، ص 25.

6. همان، ص 117.

7. همان، ص 190.

8. منصوره اتحاديه، گوشه هايي از روابط خارجي ايران، تهران، آگاه، 1355، ص 43.

9. دوسال آخر، يادداشتهاي روزانه جان کمبل، به کوشش: دکتر ابراهيم تيموري، تهران، دانشگاه تهران، 1384، ج 1، ص 214.

10. جيمز بيلي فريزر، سفرنامه فريزر، ترجمه دکتر منوچهر اميري، تهران، توس، 1364، ص 197.

11. دو سال آخر . ج 2، ص 679.

12. جهانگير ميرزا، تاريخ نو، به سعي و اهتمام عباس اقبال، تهران، کتابخانه علي اکبر علمي و شرکاء، 1327، ص 312.

13. ميرزا فضل الله شيرازي خاوري، تاريخ ذوالقرنين، تصحيح: ناصر افشارفر، تهران، کتابخانه موزه و مرکز اسناد مجلس شوراي ملي، 1380، ج 2، ص 1050.

14. سلطان احمد ميرزا عضدالدوله، ص 125.

15. همان . ص180.

16. علي اکبر مشير سليمي، زنان سخنور، تهران، مؤسسه مطبوعاتي علي اکبر علمي، 1335، دفتر اول، ص 139.  

زنی معاصر تاج الدوله