بونوپرس

علي رفيع

alirafi@gmx.ch

بونوپرس (که به نامهاي بانوي پارسا، بانوي پارس و پير بانو نيز خوانده مي شود) زيارتگاهي زرتشتي است در زرجوع (روستايي که امروزه ارجنان نام دارد، در بيست و چهار کيلومتري جنوب عقدا، در نزديکي اردکان، واقع در استان يزد) که زرتشتيان، هر سال از اول تا پنجم تيرماه براي زيارت به آنجا مي‌آيند.¹

طبق عقيده زرتشتيان، زيارتگاه بانوي پارسا، محل ناپديد شدن دختر يزدگرد ساساني است. معروف است که دختر يزدگرد، پس آنکه از فارس فرار کرد، چند نفري از تعقيب‌کنندگان در نزديکي عقدا به او نزديک شدند. او که بسيار برآشفته و نگران بود، دعا مي‌کند که کوه او را در خود پنهان کند. کوه دهان باز مي‌کند و او را در بر مي گيرد اما دنباله لباس او بيرون مي‌ماند. مسافري شب مانده که در عقدا اتراق کرده است، دختر را در خواب مي‌بيند و دختر از او مي‌خواهد که محلي بر سر مزار او بسازد. مسافر سحرگاه از خواب بر مي‌خيزد و در محلي که دنباله لباس دختر بيرون مانده بود، زيارتگاهي مي‌سازد.²

اين داستان شباهت بسياري به داستانهايي دارد که براي چند زيارتگاه کوهستاني ديگر نيز نقل مي‌شود. مشابه اين داستان براي پير هريشت (زيارتگاه زرتشتيان در حومه اردکان و منسوب به محل غيبت يکي از کنيزان بانوي يزدگرد)، پيرنارکي (زيارتگاه زرتشتيان در حوالي روستاي ثاني‌آباد شهرستان تفت و منسوب به محل غيبت دختر يزدگرد) و بي بي شهربانو (زيارتگاه مسلمانان در حوالي ري و منسوب به محل غيبت شهربانو همسر امام حسين عليه السلام) نيز نقل مي‌شود که علاوه بر شباهت کليات داستانها، نکته جالب توجه اين است که در هر سه داستان کسي که در کوه پنهان مي‌شود، زني است از دربار يزدگرد پادشاه ساساني.

مري بويس (2006 - 1920م) پژوهشگر بريتانيايي ـ هندي رشته مطالعات زرتشتي، در مقاله اي که در شماره سي ام مجله مؤسسه مطالعات شرقي و آفريقاييSOAS Bulletin of the School of Oriental and African Studies به چاپ رساند، فرضيه اي را مطرح کرد که بر طبق آن، اين زيارتگاه و زيارتگاههاي پنجگانه يزد و همچنين بي بي شهربانو، همگي معابد ناهيدند.³

بناي کنوني بانوي پارسا چندان قديمي نيست و آثار آشکاري از يک بناي باستاني در حوالي آن ديده نمی‌شود. با توجه به سنگ نبشته‌اي که در جانب چپ ورودي بنا نصب شده است، قدمت ساختمان زيارتگاه به عصر صفوي مي‌رسد. متن اين سنگ نبشته، وقفنامه يک چنار است که شخصي به نام آبان ولد اسفنديار سرخاب رکنابادي، وقف خاتون بانوي پارسا کرده است، مشروط بر اين که کسي آن را نکند، نفروشد و شاخ و برگش را نچيند و مادامي که اولاد و ورثه وي در حوالي آن سکني دارند، کس ديگري در حوالي آن ساکن نشود. اين سنگ نبشته توسط شخصي به نام محمدحسن اردکاني يزدي تحرير شده است و تاريخ 1070 هجري در زير آن ديده مي‌شود.⁴

در ورودي اصلي اين زيارتگاه، سنگ نبشته ديگري نيز وجود دارد که تاريخ بازسازي بنا و خيّريني که هزينه‌هاي آن را تقبل کرده اند در آن ذکر شده است. به اين مضمون: «هوالله تعالي، به نام ايزد راستي پسند. در عهد دولت ابد مدّت اعليحضرت پادشاه جمجاه، ناصرالدين شاه، خلدالله ملکه، تعمير اين مکان شريف که محل غيبت خاتون بانوي پارسا، دختر شاه يزدجرد شهريار، خاله امام سجاد صلوﺓ الله عليه است، به همت جناب مهروانجي بن فرامجي پاندي هندوستاني که هميشه معين طايفه ايرانيانند در هنگامي که اين مسافر مانکجي ابن ليمجي ولد هوشنگ هاتريا ملقب به درويش فاني هندوستاني با فرزند دلبند خود هرمزجي به عزم سياحت اينجا رسيد اهتمام به عمل آمد⁵». در انتهاي اين سنگ نبشته، تاريخ تعمير بنا، مطابق تقويم زرتشتي، روز فروردين ايزدارسپندارماه سال 1225 يزدجردي ذکر شده است که مطابق است با سال 1272 هجري.⁶

سابق بر اين زرتشتيان در محل بانوي پارسا، قرباني مي‌کردند اما طبق متن اين سنگ نبشته، يکي از پيشوايان ديني به اين عمل ايراد مي‌گيرد و بعد از آن زائريني که به بانوي پارسا مي‌روند، نذوراتي با خود مي‌برند و بين ساير زائرين و مردم عادي قسمت مي‌کنند.⁷

__________________________

1. ايرج افشار، يادگارهاي يزد، جلد يک، تهران، انتشارات انجمن آثار و مفاخر فرهنگي، صفحه 45.

2. جمشيد سروش سروشيان، فرهنگ بهدينان، به کوشش منوچهر ستوده، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1335، صفحه 204 .

3. افشار، ص 47 و 48.

M. Boyce, Bibi Shahrbanu and the Lady of Pars, BSOAS, XXX (1967), p 30-40.

ترجمه اين مقاله در مجله بررسيهاي تاريخي (شماره 3/4 ، سال 1364، صفحات 125-146، با ترجمه دکتر حسن جوادي) به چاپ رسيده است.

4. افشار،ص 47.

5. افشار، ص 46.

6. افشار، ص 47.

7. افشار، ص 46.