آزيتا لقائي

فارس به مرکزيت شيراز از ولاياتي است که در تحولات ايران تأثيري درخور توجه داشته است. در دوره قاجار اين خطه که به خليج فارس منتهي مي شود به دليل همجواري با هندوستان که مقر فعاليتهاي سياسي انگلستان است اهميتي دو چندان يافت. شاهان قاجار بر حفظ آرامش و برقراري امنيت در فارس تأکيد داشتند. از اين روحکام اين ولايت را از ميان شاهزادگان يا رجال قدرتمند قاجاريه انتخاب مي‏کردند ولي باز هم شورشهايي در فارس رخ مي‎داد که امنيت منطقه را مختل مي‏کرد.

در سال 1323ق قبل از آغاز سلطنت مشروطه‏خواهي در تهران، مردم شيراز بر ضد ستم ملک منصورميرزا شعاع‎السلطنه پسر مظفرالدين شاه شوريدند و او را از فارس بيرون کردند. در مبارزه با شعاع‎السلطنه اقشار مردم و روحانيون، تجار، ملاکين و عشاير شرکت داشتند. محمدرضاخان قوام‏الملک و دو پسرش حبيب‎الله خان سالارالسلطان و محمدعلي خان نصرالدوله هم از حاميان اين شورش بودند.

خاندان قوام‎الملک از خاندانهاي محلي بانفوذ فارس محسوب مي‏شدند. آنها از اوايل دوره قاجار در شيراز قدرت گرفتند و صاحب ثروت و املاک بسياري شدند و به مرور چند ايل مقتدر فارس که به ايلات خمسه مشهورند در اختيار آنها قرار گرفتند. محمدرضاخان قوام‏الملک هنگام شورش مذکور به صورت تبعيد در تهران به سر مي‎برد ولي نفوذ و قدرتش عاملي مهم در برکناري شعاع‏السلطنه بود. در جريان انقلاب مشروطه هم طبق شايعات، وي در زمره تأمين کنندگان مخارج متحصنين سفارت انگليس و مهاجرين قم بوده است. صحت و سقم اين شايعه مشخص نيست ولي حداقل بر همراهي وي با مشروطه‏خواهان به هر دليلي که باشد، دلالت دارد.

پس از پيروزي مشروطه‏خواهان قوام‏الملک رخصت مي‏يابد به شيراز بازگردد. مدت زيادي از بازگشت او به شيراز نگذشته بود که مخالفت با وي آغاز ‏شد. به ظاهر اعتراض مردم شيراز به اعمال نفوذ قوام‏الملک و پسرانش در جلوگيري از رفتن وکلاي منتخب مجلس به تهران بود، زيرا انتخابات فارس در اواسط شوال 1324ق تمام شده بود و ميرزا ابوالحسن خان شيرازي معروف به بانکي که در تهران سکونت داشت و به نمايندگي اعيان شيراز انتخاب شده بود تنها نماينده شيراز بود که در مجلس شورا حضور مي‏يافت.

علت ديگر درگيري، مخالفت قوام‏الملک با تشکيل انجمني شبيه انجمن تبريز در شيراز بود. حجت‏الاسلام حاجي ميرزا ابراهيم شريف شيرازي و گروهي از طلاب انجمني به نام انجمن اسلامي تأسيس کردند و از قوام‏الملک هم مساعدت خواستند اما وي بناي مخالفت گذاشت و به عنوان آنکه عده‏اي از اشرار مي‏خواهند در کارهاي حکومتي مداخله کنند تلگرافي، از صدراعظم و وزارت داخله در اين خصوص کسب تکليف کرد. هواخواهان انجمن هم تلگرافي درباره مخالفت قوام‏الملک خطاب به مجلس توسط ميرزا ابوالحسن خان بانکي ارسال کردند که در 29 محرم در مجلس قرائت شد.

قوام‏الملک در مقابل انجمن اسلامي انجمن ديگري به نام انجمن محمدي و تجارت را تأسيس کرد. همچنين در پاسخ به اين اتهام که وي مانع حرکت نمايندگان شيراز به تهران است تلگرافي خطاب به ابوالحسن خان بانکي اظهار کرد که « هزار تومان مخارج وکيل اعيان و وکيل اصناف را از خودم داده‏ام و مخارج وکيل تجار را ملک‏التجار داده معطلي براي حرکت وکيل علما است که آن هم مخارجش داده شده ولي مي‏گويند همه وکلا بايد همراه آقاسيدجعفر وکيل علما حرکت کنند و وعده کرده‏اند 22 صفر حرکت کنند اگر نکردند وکيل اعيان، تجار و اصناف را راهي مي‏کنم.» ابوالحسن خان بانکي اين تلگراف را در 18 صفر در مجلس قرائت کرد.

مخالفان قوام‏الملک باز هم بر دامنه مخالفتهايشان افزودند و در 20 ربيع‏الاول مردم بازارها را تعطيل کردند و در تلگرافخانه جمع شدند. در 21 ربيع‏الاول هواخواهان قوام‏الملک هم در مسجد نو جمع شدند. سيد عبدالحسين لاري براي کمک به مشروطه‏خواهان به شيراز آمد و بين هواخواهان دو جناح قوام‏الملک و لاري درگيري روي داد که به کشته و زخمي شدن عده‏اي انجاميد. قوام‏الملک حجت‏الاسلام ميرزا ابراهيم را محبوس کرد. همچنين سيدجواد محقق‏العلما و برادرش سيد احمد علم‏الهدي را پس از دستگيري و ضرب و جرج در خانه پسر امام جمعه کنار مسجد نو حبس کرد.

تلگرافهاي متعدد از شيراز به مجلس رسيد که خواهان عزل قوام‏الملک بودند. 23 ربيع‏الاول گروهي از شيرازيهاي مقيم تهران به حمايت از تحصن شيرازيها در حياط بهارستان تجمع کردند و خواستار عزل و تبعيد قوام‏الملک شدند. روز 25 ربيع‏الاول قوام در تلگرافي استعفايش را اعلام کرد و اظهار داشت که علت خصومت را نمي‏داند چون در مدت کوتاهي که به شيراز برگشته کاري صورت نداده است و حتي ماليات را هم دريافت نکرده است. « اکنون که استعفا داده‏ام به يکي از املاکم خواهم رفت و براي رسيدگي به شکايات، پسر بزرگم را به تهران خواهم فرستاد و پسر ديگرم هم براي تحصيل عازم خارجه خواهد شد.»

قوام‏الملک منتظر جواب مجلس نشد و پسرش را براي پاسخگويي به شکايات راهي تهران کرد. مخالفين قوام باز هم بر اخراج او و پسرانش از شيراز اصرار ورزيدند. محتشم‏السلطنه معاون وزير داخله در مجلس شورا حاضر شد و اعلام کرد قوام‏الملک و پسرانش به تهران احضار شده‏اند.

در 27 ربيع‏الاول قوام‏الملک طي تلگرافي به احضارش اعتراض کرد و اعلام کرد که پس از استعفا حق دارد در املاکش زندگي کند در غير اين صورت املاک او را بخرند تا بتواند از مملکت خارج شود.

قوام‏الملک سعي مي‏کند در شيراز بماند و مخالفان او هم تلاش مي‏کنند او و پسرانش را از فارس برانند. قوام تا اواخر ربيع‏الثاني مقاومت کرد. در 22 ربيع‎الثاني مردم شيراز خانه قوام‏الملک را محاصره کردند و سرانجام ناچار شد با پسرانش به تهران برود. قوام‏الملک و پسرانش در تهران به جمع مشروطه‏خواهان پيوستند و در جشن مجلس غرفه‏اي برپا کردند.

شورشهايي از اين قبيل در سال 1325ق/ 1907م در بيشتر نقاط ايران روي داد. ناامني، درگيريهاي محلي، کمبود نان و امثالهم در نخستين سالگرد مشروطيت دلمشغولي اصلي رجال ايران بود که آنها را از توجه به مسائل اصلي بازداشته بود.