فريده شريفي

حسين فاطمي در 1296 ش در نائين به دنيا آمد. پدرش محمد علي سيف‌العلماء از روحانيون بود و به هنگام نوجواني حسين درگذشت. حسين چندي در نائين و سپس اصفهان به تحصيل اشتغال داشت. در سال 1315 که برادرش نصرالله سيف پور فاطمي امتياز روزنامه باختر را گرفت، با او همکاري کرد. حسين خيلي زود به پيچ و خمهاي کار مطبوعات واقف شد و در کليه امور روزنامه سررشته پيدا کرد. در 1316 براي فعاليت بيشتر مطبوعاتي اصفهان را ترک کرد و به تهران آمد و به توصيه چند نفر به روزنامه ستاره که متعلق به احمد ملکي بود معرفي گرديد و با ماهي 20 تومان استخدام شد. استعداد ذاتي وي در فن نگارش و پرکاري و جديت در کار موجب شد سردبيري روزنامه ستاره به وي محول شود و تقريباً گردانندۀ اصلي روزنامه بود. در 1319 به اصرار برادرش که به علت اشتغال در سمت شهرداري شيراز ناچار به ترک اصفهان بود، به اصفهان بازگشت و پس از چندي براي ادارۀ روزنامه باختر به تهران انتقال يافت و شرکتي براي ادارۀ آن تشکيل شد و مديريت آن به عهدۀ وي محول گرديد.¹

روزنامه باختر به علت مقالات تند و در عين حال مستند و همکاري با گروهي از نويسندگان برجسته جاي خود را در محافل سياسي و مطبوعاتي تهران باز کرد، خاصه که روزنامه سياسي و خبري و انتقادي هم بود. روزنامه باختر تا سال 1324 به مديريت حسين فاطمي به طور يوميه انتشار مي‌يافت. فاطمي در همين سال تصميم گرفت براي تحصيل در فن روزنامه نگاري و آموزش مطبوعات در اروپا، سفري به فرانسه نمايد. ابتدا به عنوان نماينده مطبوعات در کنفرانس کار به ژنو رفت، سپس در پاريس تحصيلات خود را دنبال نمود. فاطمي در طي اقامت در پاريس از لحاظ مالي در مضيقه بود ليکن برادرش سيف‌پور فاطمي و مصباح و گاهي نيز شهاب خسرواني به او کمک مالي مي‌کردند. در مدت اقامت در اروپا روابط خود را با مطبوعات ايران قطع نکرد و مقالاتي براي روزنامه مرد امروز و روزنامه ستاره تنظيم و ارسال مي‌داشت. در سال 1327 به تهران بازگشت و تصميم به انتشار روزنامه گرفت و در سال 1328 امتياز روزنامه يوميه باختر امروز به نام حسين فاطمي صادر شد.²

عصر روز 8 مرداد 1328، دو روز پس از پايان عمر مجلس پانزدهم و معلق ماندن قرارداد الحاقي نفت، نخستين شماره باختر امروز با سر مقاله‌اي تحت عنوان «يا مرگ يا آزادي» منتشر گرديد و از همان آغاز به انتقاد شديد و گزنده از هيئت حاکمه و دستگاه حکومتي پرداخت.³ افشاگري صادقانه و بيان حقايق، روزنامه باختر امروز را در صف اول مطبوعات ايران قرار داد.⁴

در اواخر سال 1328 به دنبال تشکيل جبهه ملي، فاطمي در کنار دکتر مصدق قرار گرفت و روزنامه خود را ارگان جبهه ملي کرد. وي توسط اين روزنامه افکار و عقايد جبهه ملي را انتشار مي‌داد و در حقيقت کارگردان جبهه ملي و مشاور نزديک مصدق بود.⁵ بنا به شهادت صريح دکتر مصدق، ابتکار پيشنهاد ملي کردن نفت از سوي دکتر فاطمي بود.⁶ رقباي روزنامه نگار مرحوم فاطمي که در رأس آنها ميراشرافي، پاينده و فري پور بودند به وي تهمت مي‌زدند که «ايشان در مدرسه آمريکايي اصفهان غسل تعميد داده شده و به هيچ وجه موازين مذهبي و اخلاقي را رعايت نمي‌کند. با محمد مسعود حشر و نشر داشته ... و هيچ گونه به مسائل ايران آگاهي ندارد».⁷

از طرف ديگر عده‌اي هم که در اطراف دکتر مصدق بودند ــ غير از حسين مکي و عناصر ديگري که در احزاب سياسي آن روز بودند ــ به دليل عدم شناخت دکتر فاطمي شروع به مخالفت کردند. روزنامه نگاران نامه‌اي نوشتند و بيوگرافي دکتر فاطمي را تجزيه و تحليل کردند. در آن بيوگرافي دکتر فاطمي را به عنوان عامل سرسپردۀ انگليس معرفي کردند که بعدها دکتر مصدق طي نطقي در پاسخ اين ناگفته‌ها، گفته بود: «اگر هم آن طور که شما مي‌گوييد او عامل سرسپرده باشد، ايشان توبه کرده و از نظر من حرّي است که مي‌تواند از هر حيث موجه باشد».⁸

به هنگام نخست‌وزيري دکتر مصدق، فاطمي  معاونت سياسي و پارلماني او را عهده دار بود. در سال 1330 در اواخر آذر ماه براي شرکت در انتخابات مجلس شوراي ملي از سمت خود کناره گيري نمود. در بهمن 1330 روزنامه باختر امروز مراسمي به مناسبت سالگرد شهادت محمد مسعود بر مزار او تشکيل داد و فاطمي که ناطق مراسم بود، به هنگام سخنراني مورد اصابت گلوله قرار گرفت و قريب 8 ماه در تهران و اروپا تحت عمل جراحي و درمان بود.⁹ در اين هنگام جمعيت فدائيان اسلام به رهبري نواب صفوي در زمرۀ مخالفان دولت در آمده و بالأخره يکي از اعضاي آن عامل سوءقصد به دکتر فاطمي بود.¹⁰

در انتخابات دوره 17 مجلس شوراي ملي فاطمي به وکالت از طرف مردم تهران انتخاب شد ولي تا چند ماه به علت بيماري نتوانست در پارلمان شرکت کند. در مهر ماه 1331 دکتر فاطمي عهده دار وزارت امور خارجه شد. در اين سمت در اجراي سياست خارجي دولت قاطعانه عمل نمود و وزارت امور خارجه را تصفيه نمود. از جمله کارهاي اساسي او در وزارت امور خارجه، قطع رابطه سياسي با انگلستان و بستن سفارت انگلستان در تهران و کنسولگريها در شهرستان بود.¹¹

در تاريخ 30 مهر 1331 دکتر فاطمي وزير خارجه ايران، ضمن يادداشتي خطاب به سفارت انگليس، تصميم دولت ايران را به قطع رابطه سياسي با دولت انگلستان اعلام کرد و دليل اخذ اين تصميم را خودداري انگلستان از کمک به حل اختلاف فيمابين و حمايت غير قانوني از شرکت سابق و مداخلات مأمورين رسمي آن دولت در ايجاد تحرکات و اخلال در نظم و آرامش کشور بيان نمود. بدين سان پس از 93 سال روابط اين دو کشور قطع شد و محمدرضا شاه با اين تصميم موافق نبود.¹²

بعد از واقعۀ 9 اسفند سال 1331، شاه تصميم به خروج از ايران گرفت و در اين وقايع دکتر فاطمي لطمات شديدي را متحمل شد. منزل وي مورد هجوم واقع شد و از اين تاريخ مبارزۀ علني او با دربار شروع شد. در ماههاي نخست سال 1332 دکتر فاطمي به عراق سفر نمود و مورد استقبال مقامات عراقي و علما واقع شد.

در 25 مرداد 1332 پس از خروج شاه از ايران، تظاهراتي بزرگ در ميدان بهارستان انجام شد و در آن جبهه ملي انتقاد شديداللحني از شاه نمود و دکتر فاطمي نيز خواستار لغو نظام سلطنتي در ايران شد. به دنبال کودتاي 28 مرداد 1332 و سقوط دولت مصدق دکتر فاطمي قريب 7 ماه در مخفيگاه به سر برد تا اينکه در 6 اسفند 1332 توسط مأمورين فرمانداري نظامي دستگير شد و سپس توسط عده‌اي از اراذل و اوباش شعبان جعفري با کارد مورد حمله واقع شد و در نهايت دکتر فاطمي به حکم ناجوانمردانه دادگاه بدوي و تجديد نظر نظامي چهار بار به اعدام محکوم شد.

حکم اعدام روز چهار شنبه 19 ابان 1333 در ميدان تير لشکر 2 زرهي واقع در پادگان قصر اجرا شد و سپس در کنار شهداي 30 تير به خاک سپرده شد.¹³

___________________________

1. باقر عاقلي، شرح حال رجال سياسي و نظامي معاصر ايران، ج2، تهران، گفتار، 1380، ص 1069.

2. همان، ص 1072.

3. انور خامه‌اي، «پنجاهمين سال شهادت دکتر حسين فاطمي»، ماهنامه حافظ، ش8، آبان 1383، ص6.

4. باقر عاقلي، ص 1072.

5. همانجا.

6. انور خامه‌اي، ص6.

7. حسين شاه حسيني، «فرازهايي از زندگي و مبارزات دکتر حسين فاطمي»، چشم انداز ايران، ش 22، ص7.

8. حسين شاه حسيني، ص 7.

9. باقر عاقلي، ص 1072.

10. غلامرضا نجاتي، جنبش ملي شدن صنعت نفت ايران و کودتاي 28 مرداد، تهران، انتشار، 1364، ص 356.

11. باقر عاقلي، ص 1072.

12. غلامرضا نجاتي، ص 240.

13. باقر عاقلي، ص 1072 ـ 1073.