مجموعه ترسّل

مجموعه ترسل با شماره 405 رف در مجموعه خطي کتابخانه ملي

نويسنده شمس الدوله ظاهرا از شاهزاده خانم هاي قاجاراست که به برخي مکتوبات و نوشته هاي درباري از جمله فرمان ها و عريضه ها و ... دسترسي داشته است و با خط خود به نگارش مجموعه حاضر پرداخته است. وي سواد نسبتا خوبي و خطي تقريبا خوش داشته که در تاريخ 1290هـ.ق در 82 صفحه در قطع وزيري کوچک کتاب حاضر را تحرير نموده است.

مجموعه ترسل متني است که بنا به قول نويسنده براي آموزش جوانان و تعليم ايشان به انواع نگارش ها، تحريريافته. بدون تزئينات و با حاشيه نويسي هايي که در کنار متن است نگارش شده.

مؤلف خود علت تحرير را در مقدمه کتاب چنين آورده است:

         بسم الله الرحمن الرحيم    شکر و سپاس فزون از وهم و قياس خالقي را جل شأنه سزاست که در ايجاد موجودات بلا مشارکت چهره گشايي کرده سبحانه ما اعظم برهانه و درود و تحيات غير محدود بر پيغمبر محمود و خليفه بر حق و وصي مطلق و اولاد طاهرين او صلوة ا.. عليهم اجمعين باد و بعد چون اطفال دبستان را تعليم و ترقيم قواعد فرامين وارقام و تفهيم ضوابط نامه نگاري و احکام و نگارش عرايض و مراسلات و درک خطوط محاسبات و حفظ رسوم و تمسکات ناچار الزام است لهذا شطري از آنها را به طريق اختصار مرقوم و مجموعه ترسل موسوم ساخت که مشتمل است بر پنج باب.

در ادامه نويسنده با شمردن موضوع هر باب به نمونه هايِي از مکتوبات معرفي شده در آنها مي پردازد. همان طور که ذکر شد در حواشي متن، نويسنده توضيحاتي ارائه مي دهد که براي کمک به فهم مکتوبات عرضه شده در متن به کار مي آيد و هدف نويسنده را از ارائه آن روشن مي سازد چنان که در حاشيه مقدمه درباره مجموعه تهيه شده چنين توضيح مي دهد: "مجموعه اي است مختصر و مفيد که خواندن و فهميدنش جميع مردم را ناچار واجب و لازم است لهذا از هر نسخه فقره خوش و از هر فقره عبارتي مطبوع و دلکش برداشته و در اين اوراق نگاشته ايم تا نويسنده را در وقت ضرورت به هيچ وجه نقصي در تحرير نباشد."

براي شروع ارائه انواع مکتوبات مورد نظر، متن "شکرانه خاقان مغفور رضوان جايگاه فتحعلي شاه قاجار به طريق مناجات به درگاه قاضي الحاجات" را مي آورد.

"بارخدايا کريما کردگارا رحيما زهي خداوند توانا که ناتوان بنده را رتبت گيتي خدائي دادي و بکار خويش فرومانده را قدرت فرمانروايي..."

"باب اول در نامجات و فرامين و ارقام و عرايض و احکام"

همان گونه که در قبل آمد در ذيل هرکدام از باب ها نمونه هايي از متن هاي موردنظر آورده شده البته نه کامل و گاه با حذف خطاب ها و نام ها.

براي نمونه سواد عريضه اي است که زنان رعيت و غيره به زنان حرم سلطنت نويسند":

"عرضه داشت کمينه کنيز... به خاکپاي جواهر آساي عليا حضرت آسيه اسوت هاجر مرتبت مريم مکرمت سارا سيرت صفورا صفوت دره درج عصمت و زهره برج عفت عاقله عقل پرور و عالمه عقول گستر بانوي حرم سلطنت نواب عليه عاليه دام عظمتها مي رساند"

"باب دويم در مراسلات و رقعه جات"

نمونه: "هواله؛ نسخه عريضه اي است که يکي از شاهزادگان عظام به پيشگاه حضور نايب السلطنه مغفور رضوان جايگاه نوشته است: فدايت شوم رقيمه که متمم اشارات سابقه و مبشر بشارات لاحقه بود مباهات بخش بنده کمين و مضامين بهجت آئينش معروض خدمت فلک رفعت شهرياري گرديد ...."

"باب سيم در حج و تمسکات و احکام شرعي"

که در اين باب نمونه هايي از اجاره نامه، شراکت نامه، بيع نامه، طلاق نامه، وکالت نامه، قسم نامه، عقدنامه و ... با حذف اسامي خاص برخي از نمونه ها آورده شده است.

"باب چهارم  فرمان ها، رقم ها، ...."

براي اين قسمت نمونه فرمان انتصاب ميرزا ابولقاسم به شيخ الاسلامي تبريز را دارد.

باب پنجم وقف نامه ها، استشهادنامه ها، و نيز نمونه اي از منشآت قائم مقام را دارد که در ايام معزولي به پسر حاجي حيدرعلي خان در جواب آن که او را به مهماني باغ شمال طلبيده بود نوشته است." "... مخدوما رقعه شريف را زيارت کردم بنده را به سير و صفاي گلگشت و باغ و صحرا دعوت فرموديد جزاي خير بادت لطف فرمودي کرم کردي وليکن پيران آسفته را با جوانان آشفته الفت کردن بعينها صحبت سنگ و سبوست و حکايت بلبل و زاغ است و ديوار باغ بلي سزاوار قدر شما آنست که با جواني چون خود شوخ و شنگ و اجلاف و قشنگ و خوش خوي و حريف دلجويي و ظريف بگذاريد [بگذرانيد] باغ و صحرا را؛ نه با پيري پوسيده و شخصي افسرده و شاخي پژمرده و دلي غمديده و جاني محنت رسيده ..."

نويسنده بعد از آوردن نمونه هايي از نثرهاي موجود آن زمان براي آشنايي طالبين و دانش آموزان اعداد و ارقام حساب را به عدد و به سياق مي نويسد و توضيح يکان تا هزارگان را مي آورد. واحد شمارش موجودات را نيز ذکر مي کند چون "آدم و شتر و دندان را به نفر نويسند حيوانات مثل اسب و گاو و الاغ را رأس مي نويسد. ..."

و در پايان درباره کتاب چنين مي نويسد: "اين کتاب مجموعه موسوم به ترسل که الحق گلشني است که در او انواع رياحين و گل و ضيمران شکفته است و از هر بوستان سروي و سنبلي و از هر گلستان لاله و شکفته گلي در او آراسته و پيراسته است." و درانتها: "هوالمستعان سپاس و ستايش بي قياس [ملايک] يزدان بي نياز را سزاست که سراسر هستي بي آغاز و انجام قطره اي است که از درياي علم بي پايانش و کلي جهان بي [ناخوانا] ذره اي است از خورشيد هنر نامحدودش و درود و تحيات بي شمار براشود و هر وحشور و خشوران يعني پيغمبران بر حق که به معرفت علم حقيقي خلقي را بسوي خالق رهنمايي نموده اند و شکر و حمد پروردگاري را که در اين ايام سعادت فرجام که سرزمين ايران به يمن حمايت و عاطفت خاقان ابن الخاقان و سلطان بن السلطان شاهنشاه زمان ناصرالدينشاه قاجار خلدا.. ملکه و دولته وزيدا... عمره و عدالته پيرايه يافته و از پرتو نيک بيني و رعيت پروري شهنشاه [کرده] روز به روز علم و هنر رواج گرفته و در سنه نود و پنج شهر رجب المرجب که به سلامتي عازم سفر خيريت اثر فرنگستان بودند به جهت شگون قدوم ميمنت لزوم و رفع پريشاني و تنهايي دست توسل به تحرير ترسل نهادم که به دعاي شاهنشاه [عادل] اشتغال نموده باشم وجود مبارکش را به وجود قائم آل محمد برساند انشاءا... . کتبه شمس الدوله.

 دیگر مطالب خواندنی این شماره

 زن وجامعه: کميته انقلابي زنان

 زنان فاضل: ام الفضايل، علويه هاشميه اصفهانيه

 بناهاي تاريخي : مدرسه جده در اصفهان 

 زنان هنرمند: ماه تابان خانم

 نشريات: راهنماي بانوان