نيلوفر کسري

سال ۱۳۲۴ش براي کشور ايران سالي پر تلاطم و ناگوار بود. جنگ جهاني دوم با وجود ضعيف شدن بعضي از جبهه ها، همچنان فشار اقتصادي و سياسي خود را بر کشور تحميل مي‌کرد. قحطي و کمبود مواد غذايي از يک طرف و بيکاري و تورم از طرف ديگر تمام طبقات را در فشار و مضيقه قرار داده بود. تمام خاک ايران در سلطه ارتش متفقين (شوروي، انگليس و آمريکا) قرار داشت و شمار زيادي از اسراي جنگي به ايران کوچ داده شده بودند.

از شهريور ۱۳۲۰ و يورش متفقين به ايران مجموعاً شش دولت ناموفق روي کار آمدند. مجلس شوراي ملي در آن ايام از دو دسته تشکيل شده بود. يک اقليت چهل نفري به رياست دکتر محمد مصدق و يک اکثريت هفتاد نفري به ليدري دکتر طاهري، علي دشتي و سيد ضياءالدين طباطبايي. در همان شرايطي که نمايندگان مجلس جهت روي کار آوردن کابينه ها به جر و بحث مي پرداختند، در اروپا تفوق و برتري با دول متفق شد و با فاصله کمي ايتاليا به دست آنها افتاد. اندکي بعد موسيليني ديکتاتور ايتاليا اعدام شد و برلن پايتخت آلمان به تصرف متفقين درآمد و آدولف هيتلر، مرد يکه تاز صحنه جنگ خودکشي نمود. به دنبال اين قضايا چهره سياسي جهان تغيير کرد. آمريکا که تا آن زمان به عنوان يکي از اقمار انگليس شناخته شده بود به مانند قدرتي برتر در جهان مطرح شد و روسيه شوروي به توطئه هايي جهت کشورگشايي دست زد. از جمله اين توطئه ها عملکرد دولت نوپاي شوروي در نواحي شمال و شمال غرب ايران بود. دولت بر طبق توافق قواي متفقين در کنفرانس تهران خواستار خروج نيروها ظرف مدت 6 ماه از ايران شد. اما دولت شوروي خواستار خروج از کشور نبود. حزب توده در نواحي تحت نفوذ شوروي توسعه و قدرت يافته بود. در روز 3 شهريور 1324ش سيد جعفر پيشه وري مدير روزنامه آژير وارد تبريز شد و اعلاميه اي مبني بر خود مختاري آذربايجان و ترويج زبان ترکي به عنوان زبان رسمي منطقه منتشر ساخت. اندکي بعد مجلس ملي آذربايجان افتتاح و ورود و خروج مردم به شهر ممنوع گرديد. حاکم آذربايجان از شهر بيرون شد و شهر به کل به دست نيروهاي متمايل به شوروي افتاد.

در اين بين مجلس چهاردهم به اتفاق به انتخاب يک نخست‌وزير قدرتمند و سياستمدار، به عنوان يک نياز ملي رأي داد و احمد قوام بار ديگر به عنوان تنها سياستمداري که توان مذاکره با شوروي را دارد، به صدارت رسيد.¹

البته قوام‌السلطنه از مدتي پيش با حلقه ياران با وفاي خود چون علي اميني، مظفر فيروز، حسن ارسنجاني، عباس اسکندري، دکتر اقبال و ... به فعاليت جهت کسب پست نخست‌وزيري پرداخته بود، اما مخالفت شاه با او از يک طرف و مخالفت انگليسها که او را از طرفداران شوروي مي‌پنداشتند از طرف ديگر، شرايط را براي هر گونه فعاليتي مختل مي کرد.²

قوام در اين دوره از صدارت خود امتيازات عمده اي داشت. اول اينکه نخست وزير قانوني کشور بود و از طرف اکثريت نمايندگان انتخاب شده بود. دوم اينکه شاه بدون هيچ جنجال و هياهويي نمي توانست او را برکنار سازد. سوم اينکه نيروهاي چپ فعال در کشور و حتي نيروهاي شوروي او را تأييد مي‌کردند.

قوام با اخذ استراتژي خاصي باعث حل مسئله آذربايجان شد. اول آنکه وي با راضي کردن شوروي از طريق وعدۀ دادن امتياز نفت شمال، دولت انگليس را به مبارزه با روسها واداشت، از آمريکا و سازمان ملل متحد جهت خروج نيروهاي شوروي کمک گرفت و نظر مساعد حزب توده و حزب دموکرات را به خود جلب کرد.

قوام با ملاقات با استالين قول امتياز نفت شمال را بدو داده و نظر مساعد او را جلب کرد. همچنين از طريق سازمان ملل متحد دولت آمريکا را وادار نمود تا به نيروهاي روسيه اولتيماتومي مبني بر خروج از خاک ايران داده شود.

ترومن، رئيس جمهور آمريکا در اول فروردين سال ۱۳۲۵ش اولتيماتوم معروف خود را براي دولت شوروي فرستاد و تهديد کرد که اگر شوروي خاک ايران را تخليه نکند آمريکا نيز نيروهاي خود را وارد ايران خواهد کرد.

در 6 فروردين همان سال گروميکو نماينده دولت شوروي در شوراي امنيت اشاره به تخليه ايران از قواي شوروي نمود و اضافه کرد که تدريجاً امر تخليه اجرا خواهد شد و نيازي به مذاکره در شوراي امنيت نمي باشد. نمايندگان آمريکا و انگليس معتقد بودند که تخليه ايران از قواي شوروي بايد در شوراي امنيت مطرح شود. موضوع طرح مسئله در شوراي امنيت به رأي گذارده شد؛ 9 رأي موافق و 2 رأي مخالف داده شد. در همين جلسه حسين علاء نماينده ايران در شوراي امنيت نطق مفصلي ايراد و گفت شوروي از ايران توقعاتي دارد که با حاکميت و استقلال ايران مغاير است.

در 10 فروردين اولين جلسه شوراي عالي اقتصاد به رياست قوام و عضويت مظفر فيروز، دکتر علي اميني، عبدالحسين نيک‌پور، ابوالحسن صادقي، ابوالحسن ابتهاج، سلمان اسدي، علي وکيلي، دانش بزرگ‌نيا، کوروس خسروشاهي و آرامش تشکيل شد. دکتر اميني دبير کل شوراي عالي اقتصاد گرديد.

بالاخره قوام در فروردين 1325 موفق گشت تا با روسيه به توافق برسد. مذاکرات قوام و سادچيکف سفير جديد شوروي پايان يافت و اعلاميه مشترکي صادر کردند. در متن اعلاميه آمده است: 1- ارتش شوروي ظرف يک ماه و نيم خاک ايران را تخليه خواهد کرد. 2- قرارداد ايجاد شرکت نفت ايران و شوروي تا انقضاء مدت هفت ماه براي تصويب مجلس پانزدهم پيشنهاد شود. 3- در مورد آذربايجان چون مسئله داخلي ايران است ترتيب مسالمت آميزي اتخاذ شود.

در ارديبهشت ماه همان سال سعي شد تا با سيد جعفر پيشه‌وري به توافق برسند اما مذاکرات نتيجه نداد و در اول خرداد در شوراي امنيت موضوع تخليه ايران از نيروهاي شوروي مطرح گرديد.

در 4 خرداد سفير کبير شوروي رسماً اعلام کرد تخليه ايران از نيروهاي شوروي انجام گرفته است، اما دولت به دليل درگيريهاي متعدد در نواحي اصفهان، فارس و خوزستان از هرگونه اقدامي در منطقه آذربايجان خودداري نمود تا اينکه قوام با محمدناصر قشقايي به توافق رسيد و نواحي جنوبي تحت انقياد دولت مرکزي درآمد.

به دنبال ايجاد شرايط مساعد در نواحي جنوبي در آذر ماه 1325 از طرف نخست‌وزير اعلاميه اعزام نيرو به زنجان و خمسه صادر شد و در 19 آذر 1325 طبق دستور نخست‌وزير، نيروهاي ارتش از زنجان به طرف ميانه و تبريز حرکت کردند. در چند ستون جنگ در گرفت. پس از مدتي زد و خورد کليه افراد فرقه دمکرات دستگير شدند. در 20 آذر نيروهاي نظامي شهر ميانه را تصرف کردند و به سمت تبريز پيشروي نمودند.

پيشه‌وري و وزيران فرقه دموکرات از مرز گذشته وارد خاک شوروي شدند. در 21 آذر نيروهاي دولتي به فرماندهي سرهنگ حسين هاشمي وارد شهر تبريز شدند و زمام امور تبريز را در دست گرفتند. اين اقدامات پس از خروج کامل نيروهاي روسيه از ايران شور و شوق ملي را افزود و مردم را به آينده کشور پس از جنگ دوم جهاني اميدوار نمود.

  -------------------------------------

1. دکتر باقر عاقلي، قوام السلطنه.

2. پرواند آبراهاميان، ايران بين دو انقلاب، ص280-279 .