محمدحسن پورقنبر
Mpourghanbar8@gmail.com
در اين مقاله کوتاه، به تجارت دو کالاي «پوست» و «روده» که در زمره کالاهاي اساسي صادراتي ايران در دوره موردنظر بوده و از انجا که هر دو، برگرفته از حيوانات و فرآورده هاي دامي مي باشند، در اينجا به صورت موضوعي مشترک به آنها پرداخته خواهد شد.
پوست حيوانات، يکي از اقلام صادراتي مهم ايران از اوايل دوره قاجار در قرن13ق بود، و عمده ترين خريدار اين کالا هم روسها بودند، چنان که در ميانه قرن13ق، تقريبا 65 درصد از پوستهاي ايران به روسيه مي‌رفت که عمدتا به شکل پوست خشک نمک‌زده و پوست خام بره بود. ميزان صادرات آن تا آغاز قرن14ش، همواره رو به ترقّي بود و قسمت عمده آن نيز به مقصد همسايه شمالي ايران يعني روسيه مي رفت. 1
با وقوع انقلاب مشروطه به تدريج تغييراتي در زمينه تجارت مورد بحث به وقوع پيوست. در دهه1300ش، پوست حيواناتي که از ايران به کشورهاي ديگر صادر مي‌گرديد، شامل پوست حيوانات اهلي مانند گاو، گوسفند و برّه، و پوست جانوران وحشي همچون ببر، روباه، سمور بود. منظور از ارسال پوست اين جانوران به خارج از کشور نيز انجامِ دبّاغي و فراهم نمودنِ چرم بوده است. با اين حال، در اين زمينه، معضلاتي نيز وجود داشت. پوست اين حيوانات، به ويژه از نوع اهلي آن، به خاطر عدم رعايتِ نظافت و دقّت در بسته‌بندي، عمدتا با قيمت پايين به فروش رسيده، و با اين روند ، به تدريج از محبوبيتِ آن در بازارهاي خارجي کاسته مي شد. مانع ديگري که، در سر راه تجارت پوست ايران قرار داشت، موضوع ماليات گمرکي و چالش ميان تجّار ايراني و مامورين گمرک بر سر اين مسئله بود، چنان که، قانون گمرکي جديد که در آن دوره وضع گرديد، حق‌العبور هر عدد پوست از داخل به خارج ايران را به دوهزارو پانصد دينار افزايش داد، اين امر اعتراضِ تجّار پوست را به همراه داشته، و آنان نيز در راستاي جبرانِ اين مسئله، به افزايش قيمت پوست صادراتي خود در بازارهاي خارجي مبادرت ورزيدند، که اين امر هم سبب کاسته شدنِ توجه خريداران خارجي از پوست صادراتي ايران مي گرديد.
در ميان حيوانات اهلي، پوست بره، داراي لطافت خاصّي بوده و بيش از پوستِ ديگر حيوانات، براي تهيه و مصرفِ لباس، مورد توجه خريداران خارجي واقع مي گرديد، و قيمت آن نيز گرانتر از بقيه بود. در آن سو، پوست حيوانات غيراهلي، طرفداران قابل توجّهي در بازارهاي خارجي داشته و صادرات آن به خارج کشور، براي تجّار ايراني، سودمندتر بود. 2
در اينجا به منظور تبيين بهتر و دقيق‌ترِ موضوع، به ارائه آمارهايي در مورد تجارت پوست ايران در برخي از سالهاي دهه مذکور، با تکيه بر سه نوع اصلي پوست صادراتي ايران در آن زمان (يعني پوست برّه خام براي لباس؛ پوست خام روباه، خز، سنجاب و سمور براي لباس؛ ساير پوستهاي خشک شده يا نمک زده) مبادرت مي ورزيم.
در سال 1304ش، صادرات پوست ايران بيش از 5/16 ميليون قران بود، که مهمترين خريداران آن به ترتیب: روسها با خريدِ پوست به ارزش بيش از 3/7 ميليون قران بودند. انگليس همراه با مستعمره خود هندوستان با بيش از 2/4 ميليون قران، عراق (که در آن مقطع، هنوز مستقل نشده، و بين‌النهرين خوانده مي شد) با 8/2 ميليون قران و به دنبال آن هم ايالات متحده امريکا با 3/1 ميليون قران در رده هاي بعدي مهمترين خريداران پوست ايران قرار داشتند. 3
در سال 1305ش، مجموع صادرات پوستِ حيواني ايران نسبت به سال قبل از آن، 3 ميليون قران کاهش يافت، و تقريبا به 5/13 ميليون تنزل یافت که روسيه با بيش از 5/5 ميليون باز هم در صدرِ مشتريان پوست حيواني ايران قرار داشت، انگليس و هند با تقريبا 3/4 ميليون، ايالات متحده با تقريبا 3/1، و عراق با بيش از2/1 ميليون قران بعد از روسيه قرار گرفتند. 4
در سال1307ش نيز ايران، به ارزش بيش از 2/12ميليون قران پوست حيواني صادر نمود (البته ارزش مجموع پوستهاي صادراتي ايران علاوه بر سه مورد مذکور، تقريبا 5/16 ميليون قران بود) که 1/5 ميليون قران از سوي انگليس و هند خريداري گرديد، 3/3 ميليون قران از سوي روسيه، عراق با 3/2 ميليون، و امريکا با 8/. ميليون قران بودند. 5
در همان سال 1307ش، ايران بيش از 3/1 ميليون قران، صادرات پوست خام شير، پلنگ، ببر و گرگ داشته است، که روسها با خريد 750هزار قران، مشتري اصلي ايران بودند. 6 گويا روسيه، پول گزافي براي پوست ببر و پلنگي که در سواحل درياي مازندران در شمال ايران شکار مي شد، پرداخت مي‌کرد، ازين رو، گفته شده، قيمت پوست ببر در مازندران، به صد تا صدوبيست قران و حتي بيشتر بالغ مي گرديد. 7
در اين ميان، روسيه، عمدتا به خريدنِ پوست خام برّه و همچنين پوستهاي خشک و نمک زده مبادرت مي‌نمود، در حالي که، غالبِ توجه امريکاييها به پوست حيواني ايران در سال موردنظر، صرف خريِد پوست خام روباه، خز، سنجاب و سمور بود. انگليسيها هم مانند امريکائيها، بيشتر به خريد پوست حيوانات وحشي گرايش داشتند، اگرچه به خريدنِ پوست بره نيز بي توجّه نبودند. 8
انگليسيها که همواره يا به صورت مستقيم يا از طريق کشور مستعمره خود، در زمره يکي از دو مشتري اصلي پوست حيواني ايران در دوره زماني موردنظر بودند، پوستهاي خريداري شده از ايران را با استفاده از صنايع پيشرفته خود، تبديل به چرم کرده و بار ديگر، با قيمت گزاف به کشورهايي مانند ايران ارسال مي‌نمودند: « با آنکه در سال ميليونها پول ايران به مصرف چرمهاي خارجي و کفشهاي اروپائي مي‌رسد، معذالک بعلت بيقيدي تجار و سرمايه داران که حاضر نيستند با بذل چند هزار تومان سرمايه ايجاد کارخانه دبّاغي نموده و مبالغ گزافي استفاده کنند همه ساله مقدار کثيري از ثروت در راه خريد چرم به خارج تحويل مي شود». 9
اما ايالات متحده امريکا، برعکس رقباي کهنه کار خود که حداقل از دو سده پيش، با ايران رابطه تجاري داشتند، در طي مدتي کوتاه به يک شريک تجاري مهم ايران تبديل شده و در زمينه خريد پوست حيواني از ايران جاي پايي براي خود باز کرده، و به سومين مشتري ايران در کالاي موردنظر تبديل شده بود. گويا بازارهاي امريکا محل بسيار مناسب و پرسودي براي پوست حيوانات بود، چنانکه گفته شده، پوست سمور اعلا 70 قران، پوست برّه بخارائي با 47 الي50 قران و پوست روباه 25 تا 50 قران قيمت داشت، با اين اوصاف، تجار ايراني مي‌توانستند از اين وضعيت، سود کلاني ببرند، به شرط اينکه : «واضح است که مرغوبي پوست در بازار امريکا تا چه اندازه مورد توجه خريدار بوده و همچنين از گراني قيمت آن، کثرت طالبين و خريداران نيز محتاج به توضيح نيست، فقط بايد تجار صادرکننده در نظافت پوست مواظب بوده پيوسته سعي کنند که پشمها در کمال پاکيزگي و منظم... همچنين از کثافات خارجي و خاک و... بکلي منزه باشد». 10
صادرات «روده» ايران برخلاف «پوست»، تا آغاز قرن 14ش، اهميت قابل توجهي در اقتصاد بازرگاني ايران نداشت، بلکه يکي از اقلام معمولي صادراتي ايران محسوب مي‌شد. اما از سال 1300ش به بعد، به تدريج بر تعداد خريداران روده ايران افزوده شد. علي الخصوص، توسعه روابط با ايالات متحده باعث شد که این کشور، به يکي از مهمترين مشتريان روده صادراتي ايران تبديل گردد. در نتيجه اين روند، ارزش هر عدد روده از 500 دينار به 2 قران، و حتي 2 قران و 500 دينار نيز ترقّي کرد. 11 در اينجا، ارقامي از صادرات روده ايران در برخي از سالهاي دهه 1300، که از سوي اداره گمرک در همان زمان ارائه گرديد، آورده ميشود.
ارزشِ مجموع صادرات روده ايران در سال1304ش، بيش از7/15 ميليون قران بود که امريکا با بيش از 10 ميليون، مهمترين مشتري ايران در اين زمينه محسوب مي شد. ترکيه با 3/2 و روسيه با 1/1 ميليون قران در رده‌هاي بعدي قرار داشتند. 12 در سال بعد صادرات ايران در اين زمينه به مقدار بسيار محسوس و قابل توجهي کاهش يافت، و به 5/5 ميليون قران تنزل يافته بود، که ايالات متحده با بيش از 6/2 ميليون در صدر خريداران قرار داشت، ترکيه با تقريبا 1/1 ميليون در رتبه دوم، و آلمانها نيز با خريد بيش از 550هزار قران در رتبه سوم قرار داشتند. 13 گويا علت اين افت فاحش صادرات اين کالاي دامي درآمدزاي ايران را بايد در عدم توجه کافي به مسائل بهداشتي، و در آن سو نيز سخت‌گيري و دقت کامل کشورهاي واردکننده روده ايران به ويژه امريکا، در زمينه بهداشت اقلام وارداتي جست وجو نمود، چرا که در سالهاي 1304- 1305ش، بسياري از نقاط ايران شاهد امراض حيواني سخت و وحشتناکي بودند، که بسياري از گاوها و گوسفندان را تلف نمود.
بدبختانه عدم مراقبت و توجه به وضعيت صحي مال التجاره مزبور و همچنين بي مواظبتي که از طرف صادرکنندگان روده در تنظيف و ترتيب حمل ان معمول گرديد باعث شد که تدريجا رواج بازار مذکور روبه تنزل نهاد و جاي هيچ ترديد نيست اگر وضع تجارت روده بدين منوال پيش رود ديري نخواهد گذشت که به کلي از رديف صادرات اين مملکت خارج ميشود مخصوصا از سال 1927م به بعد که امريکا تصميم گرفت از ورود کليه روده‌هاي فاقد جواز صحي به خاک خود ممانعت به عمل آورد تجارت روده ايران دچار وقفه و تنزل فاحش گرديد چه کليه روده‌هاي صادره ايران داراي جواز صحي نبوده و راپرتهائي که از امريکا واصل گرديد جلوگيري کامل دولت مزبور را از ورود روده‌هاي بي جواز متذکر مي‌گردد پس با توجه به خطرات غيرقابل جبراني که تجارت روده ايران و يکي از مهمترين صادرات مملکت ما را تهديد مي‌کند خوبست تجار محترم منتهاي دقت نموده و از رفع نواقص و معايب مشهوده در آن دريغ ندارند. 14
با اينحال، با کاهش چشمگير امراض حيواني در سال 1307 و بهبود نسبي بهداشت فراورده هاي دامي ايران، صادرات روده نيز بار ديگر روند صعودي را آغاز نموده و رشد محسوسي پيدا کرد، به طوري که ارزش صادرات آن در سال 1307ش به 3/12 ميليون قران رسيد. البته تغيير عمده‌اي در زمينه خريداران روده ايران به وقوع پيوست، چرا که آلمانها به جاي امريکاييها در صدر خريداران روده ايران قرار گرفتند. آنان با فاصله زيادي نسبت به امريکا، با خريد روده به ارزش6/5 ميليون قران از ايران، مهمترين مشتري ايران شدند، در حالي که امريکا با تقريبا 3/2ميليون، ترکيه در حدود 9/1 ميليون ، و شوروي با 1/1 ميليون قران در رتبه‌هاي بعدي بودند. 15
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1. رحمان حسني، «نگاهي به تجارت پوست ميان ايران و روس در عصر قاجار»، مجله گنجينه اسناد، شماره 73، بهار 1388، صص 49-55.
2. روزنامه اطلاعات، شماره 541، 1 مرداد 1307، ص 1.
3. احصائيه تجارتي ايران در سال 1304، طهران: بی نا، 1305ش، ص 7-ب-5.
4. احصائيه تجارتي ايران در سال 1305ش، طهران: مطبعه روشنایی، 1306ش، ص 7-ب-5.
5. احصائيه تجارتي ايران در سال 1307ش، طهران: مطبعه شفق، 1308ش، ص 62-7.
6. همان، ص 64-7.
7. روزنامه اطلاعات، همان، ص1.
8. احصائيه تجارتي ايران در سالهاي1304-1305-1306ش.
9. روزنامه اطلاعات، همان، ص1.
10. همانجا.
11. همانجا.
12. احصائيه تجارتي ايران در سال 1304، ص 7-ب-3.
13. احصائيه تجارتي ايران در سال 1305، ص 7-ب-3.
14. اطلاعات، همان، ص1.
15. احصائيه تجارتي ايران در سال 1307ش، ص 29-7.
136
نگاهي به وضعيت تجاري (پوست و روده) دو کالاي حيواني ايران در دهه 1300ش 
نسخه قابل چاپ
ارسال برای دوستان
- 