مؤسسه مطالعات تاريخ معاصر ايران IICHS

محمدحسن پورقنبر

Mpourghanbar8@gmail.com

دخالت انگليسيها در امور داخلي ايران در دوره قاجار، با توجه به منابع تاريخي، کاملا مشهود و مبرهن بوده و نياز به تکرار نيست. اين رويکرد مداخله جويانه، بعد از انقلاب مشروطيت نيز تداوم يافت، چنانکه انگليسيها در کنار روسها، يکي از عوامل بسيار تاثيرگذار در وضعيت شرايط سياسي و اقتصادي بحراني در ايران بودند. سردمداران انگليسي که از روشن شدن افکار نخبگان سياسي و فکري، نسبت به دخالتهاي ناروا و کارشکنيهايشان، و همچنين نگرش منفي مردم ايران در قبال سابقه تيره و ننگينِ خود پي برده بودند، بعد از بيش از يک قرن حضور مستقيم در صحنه، بعد از پايان جنگ اول جهاني و در اواخر قرن13ش، درصدد برآمدند تا از حضور آشکار و بي پرده در عرصه سياسي ايران کاسته، و از طريق روشي زيرکانه در پشتِ پرده صحنه قدرت ايران حضور داشته و به فعاليتهاي دخالت‌آميزشان در راستاي منافع کشور خود ادامه دهند. در اين مقاله کوتاه، درصدد هستيم تا بر اساس مطالب نشريه «پيکان» (نشريه مذکور که در تهران منتشر مي شد، به مديريت وثوق همايون بود. اولين شماره آن در اول اسفند 1301ش انتشار يافته، و در ابتدا به طور نامنظم، هفته اي يک شماره منتشر مي گرديد)، نمونه‌هايي از اقدامات مداخله جويانه و مزورانه انگليسيها در مسائل داخلي کشورمان را در آخرين ماه سال 1301ش ارائه کنيم. کساني که مداخلاتشان، تمام نقاط ايران را تحت پوشش قرار داده و در راستاي دستيابي به منافع کشور متبوع خود، هر فرصتي را غنيمت مي‌شمردند.

بنابر اخبار منتشر شده از سوي «پيکان» در اواخر اسفند1301ش، کنسول انگليس در آذربايجان ملاقاتي با شخصي به نام دکتر اسکندر که آشوري مذهب بوده، داشت و از تمايل دولت متبوع خود يعني انگلستان براي ايجاد يک حکومت مستقل در شمال بين‌النهرين سخن به ميان آورد: «بر طبق نقشه آنها اروميه و يک قسمت از سلماس بايستي جزء آن دولت موهومي بشود. هيچيک از ممالک اروپا با تشکيل چنين حکومت، و با تصميم و سياست دولت انگليس مخالف نخواهد بود، حتي دولت روسيه هم که ميخواهد داراي حدِّ سابق خود بشود خيلي مايل است چنين حکومتي در قلب دشمن قديم وي عثماني تاسيس گردد». ¹

در کرمانشاه، بر اساس روايت «پيکان»، حزبي در سال 1301ش تشکيل گرديد که متمايل به عناصر ارتجاعي بود. انگليسيها به آنان چراغ سبز نشان داده و از تشکيل آن استقبال نمودند، تا انجا که «گويا در مدت چهار ماه تقريبا هشت هزار تومان بتوسط بانک شاهنشاهي از مرکز براي آنها فرستاده شد». ² بنابر اظهار، «ارتجاعيون کرمانشاه » درصدد بودند تا تشکيلات حزب مذکور را توسعه دهند، اما با بي تفاوتي تجار و روحانيون مواجه شده و حتي روي موافقي به آنان نشان ندادند. ³

راجع به پنهانکاريها و تکاپوي مزوّرانه انگليسيها در همان منطقه از ايران زمين، اخبار ديگري نيز در نشريه پيکان درج گرديد. يکي از آنها بدين صورت بود:

کرمانشاه: «انگليسيها دسته‌هاي تلگرافي خود را از کرمانشاه برچيده به بغداد بردند. حاج ناصرخان، حاج يدالله و حاج دلال باشي که هميشه لوازم انگليسيها را از هر قبيل تهيه کرده و به آنها ميفروختند، بفوريت به بغداد احضار شدند. يونس نام هم که سابقا گاري به انگليسيها کرايه مي‌داد بواسطه تلگراف مخصوصي به بغداد خواسته شده است». ⁴

اقدام ديگري که عناصر انگليسي در مناطق غربي ايران در اسفند 1301ش، به آن مبادرت ورزيدند، تطميع نمودن و تبليغات در ميان ايلات غرب کشورمان، در راستاي پيوستنِ عناصر ايلياتي به نيروي نظامي انگلستان در بين‌النهرين بود⁵ (شماره 4 ص 1). همچنين براساسِ اظهارات زوار ايراني بازگشته از عتبات عاليات در عراق، انگليسيها، علماي ايراني شيعي مذهب مقيم عراق را تحت فشار شديدي قرار مي‌دادند که البته شيعيان آنجا نيز بيکار ننشسته، بلکه عليه اين اقدامات، واکنش نشان مي‌دادند. ⁶

در آن زمان در حوالي شيراز، بر مبناي روايت پيکان، يک چشمه نفت کشف گرديد که آن نيز توسط اهالي محل، به انگليسيها فروخته شد. «رئيس بانک انگليس در حوالي آن، خانه اجاره کرده و خيال تاسيس دارالتجاره دارد». ⁷

تحرکات مداخله جويانه انگلستان در ايران فقط به نواحي شمال غربي، غرب و جنوب محدود نشد، بلکه جنوب شرق ايران نيز دچار اين شرايط بود. بنابر اظهار، انگليسيها به منظورِ داشتنِ بهانه‌اي براي ارسال تعدادي نيروي نظامي به دزداب (زاهدان تا قبل از وقوع جنگ اول جهاني، يک روستاي کوچک و دورافتاده‌ به نام «دُزدابْ» بود که تعدادي خانواده‌هاي بلوچ در آن ساکن بودند. به خاطر نزديکي آن به دو کشور افغانستان و پاکستان و موقعيت مناسب تجاري‌اش با هند، از اوايل قرن 14ش، دولت ايران با فرستادن مأموران دولتي به اين روستا و بررسي کم و کاستيهاي آن، زمينهٔ تأسيس مراکز مختلف دولتي را در دزداب فراهم آورد. گروهي از افراد متخصص اهل بلژيک نيز براي تأسيس ادارهٔ گمرک وارد اين روستا شدند. بعدها کارمندان ساکن دزداب براي خود خانه‌هايي بنا کردند. بازرگانان هندي نيز براي خريد و فروش کالاهاي موردنياز مردم، براي خود دکانهايي ساختند. گروهي از بازاريان اهل مشهد و يزد و شماري از کارگران اهل سيستان نيز به اين روستا آمده و در آن سکونت گزيده، به تدريج، بر وسعت آن در دهه هاي بعدي افزوده شد)، در راستاي تسلّط و نفوذ بر آن قسمت از خاک ايران زمين، «اخيرا يک عده اوباش و راهزن را وادار به دزدي و حمله به کاروانها و سلب امنيت راهها نمودند، در حوالي بم اخيرا چندين سرقت بعمل آمده است». ⁸ ميزان کارشکنيها و دخالتهاي نارواي انگليس در امور داخلي ايران، طي يک قرن، به اندازه‌اي پُررنگ و مبرهن بوده، که موجب بي اعتباري و بدنامي آن در اذهان عمومي مردم ايران در دوره موردنظر شده بود. چنان که اگر رويدادي خرابکارانه و ناصواب در اين مملکت بوقوع مي پيوست، حتي اگر هيچ مدرک مستند و مستدلّي در راستاي نقش انگليسيها در آن واقعه وجود نداشت، بازهم اين تصوّر را به ذهن متبادر مي نمود که احتمالا عناصر انگليسي در ان موضوع خاص، تاثيرگذار بودند. براي نمونه، نشريه پيکان در خبري مربوط به کرمان در اسفند 1301ش چنين آورده است: «کرمان: اداره ماليه از پرداخت وجه معمولي و لازمه براي مخارج ضروري اداره قشوني امتناع مي‌ورزد. آيا نبايستي اين اقدامات را متوجه انگليسيها دانست که نميخواهند تشکيلات نظامي منظم و مرتّبي در خاک کرمان مستقر و پايدار بماند». ⁹

کوشش انگليسيها در راستاي دخالت در مسائل داخلي ايران، حتي به شمال شرقي کشورمان هم تسرّي پيدا کرد، تا آنجا که برخي عناصر و مزدوران انگليسي حاضر در ايران، با شايعه پراکني، درصدد برهم زدن آرامش نسبي تجاري و ايجاد التهاب در رونق بازرگاني در خراسان برآمدند:

برطبق اطلاع واصله از مشهد تجديد روابط تجارتي ايران و روس و مسئله تعرفه گمرکي قديم، اثرات محسوسي در وضع تجارت داده است قيمت اجناس وارده از هند و انگليس تنزّل فاحشي کرده و مظنه مال‌التجاره ايران بالا رفته است. اين مسئله اسباب وحشت و عدم رضايت انگليس گرديده و آنها انتشار داده‌اند که آزادي تجارت، خيالي واهي است ولي تجار گوش نداده و تلگرافاتي که تقاضاي آزادي تجارت را کرده است مخابره نمودند. ¹⁰

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. نشریه پیکان، شماره 4، 26 اسفند 1301ش، ص1 .

2. همان، شماره 1، 1 اسفند 1301ش، ص3 .

3. همان، شماره 4، 26 اسفند 1301ش، ص1 .

4. همان، شماره 2، 7 اسفند 1301ش، ص2 .

5. همان، شماره 4، 26 اسفند 1301ش، ص1 .

6. همانجا .

7. همان، شماره 2، 7 اسفند1301ش، ص2 .

8. همان، شماره 1، 1 اسفند 1301ش، ص3 .

9. همانجا.

10. همان، شماره 5، 30 اسفند 1301ش، ص2 .