مظفر شاهدي

بنگاه تجارتي ـ صرافي جهانيان در زمره معتبرترين مؤسسات مالي ـ اعتباري ايران دوران متاخر قاجار به شمار مي‏رفت. اين مؤسسه در سال 1312ق/ 1894م توسط خسروشاه جهان و برادرانش پرويز، گودرز، رستم و بهرام که از ملاکان زرتشتي يزد بودند تشکيل شد و عمده فعاليت آن در امور تجاري و نيز صرافي متمرکز بود و به تدريج شعباتي در شهرهاي يزد، تهران، اصفهان، شيراز، کرمان، بندرعباس و رفسنجان و نيز بمبئي و لندن داير نمود. پس از چندي تنها نمايندگي جهانيان در آمريکا در شهر نيويورک افتتاح شد.

برادران جهانيان بالاخص در امور صرافي و نقل و انتقالات پولي ـ اعتباري رقيب جدي بانکهاي استقراضي و شاهنشاهي محسوب مي‏شدند و به هنگام انقلاب مشروطيت و طرح تاسيس بانک ملي از سوي نمايندگان مجلس شوراي ملي دوره اول تلاش وافري براي موفقيت اين طرح به کار بردند. طرفداري آنها از جريان مشروطه‏خواهي مشکلات عديده‏اي را از سوي مخالفان داخلي مشروطيت براي آنها به وجود آورد. در اين ميان بانکهاي استقراضي و شاهنشاهي نيز با در پيش گرفتن سياستهاي کنترل شده مالي سبب‌ساز دردسرهاي مضاعفي براي تجارتخانه فوق شدند. برادران جهانيان از سالها قبل روابط مالي ـ اعتباري قابل توجهي با بانکهاي شاهنشاهي و استقراضي داشتند و در اثر دست و دلبازيهاي ويژه ‏اي که بالاخص بانک استقراضي در اعطاي وامهاي ريز و کلان از خود نشان مي‏داد تجارتخانه جهانيان مبالغ هنگفتي از آن بانک وام اخذ نموده بود و هر بار که در بازپرداخت اقساط وامهاي خود با مشکلاتي هم مواجه مي‏شد بانک استقراضي براساس سياستهاي مالي‏اي که داشت نه تنها اين تجارتخانه را در تنگنا قرار نمي‏داد بلکه اعتبارات بيشتري هم به آن اعطا مي‏نمود. اين روند تا سالهاي پاياني دهه 1320 قمري کماکان تدواوم يافت و برادران جهانيان بدون توجه به مشکلات عديده‌‏اي که احتمال مي‏رفت در آينده‏اي نه چندان دور از سوي بانکهاي خارجي براي آنها ايجاد شود هر چه بيشتر به اين بانکها وابستگي مالي ـ اعتباري پيدا کردند.

اما اين وضعيت چندان پايدار نماند و طي سالهاي پاياني دهه 1320 قمري تجارتخانه جهانيان نظير تجارتخانه و صرافي ارباب جمشيد دچار بحران فزاينده مالي شد و تقريباً به سرعت روند اضمحلال و ورشکستگي را طي نمود.

در واقع بانکهاي شاهنشاهي و استقراضي به رغم سياستهاي مالي سالهاي قبل به يکباره نه تنها اعتبارات مالي خود را از تجارتخانه جهانيان دريغ کردند بلکه بازپرداخت فوري مطالبات عقب‌‏افتاده خود را نيز خواستار شدند. بدين ترتيب سياستهاي کنترل شده مالي بانکهاي خارجي همراه با مشکلات عديده سياسي ـ اقتصادي داخلي که طي سالهاي پاياني دهه 1320 قمري براي تجارتخانه جهانيان ايجاد شده و از جمله موجبات قتل مشکوک دو تن از مديران برجسته اين تجارتخانه را فراهم آورده بود، دست به دست هم داده اولياي اين تجارتخانه را از هستي ساقط کرد. بدين ترتيب تجارتخانه و صرافي جهانيان که گفته مي‏شد فعاليت تجاري ـ بانکي آن از مؤسسه اقتصادي ارباب جمشيد نيز چشمگيرتر بود در سال 1331 قمري اعلام ورشکستگي کرده و فعاليت آن متوقف شد و مؤسس آن خسرو شاه ‏جهان نيز به دلايل سياسي به اروپا تبعيد گرديد.

روابط بانک استقراضي با تجارتخانه تومانيانس

از معدود تجارتخانه و صرافيهاي ايراني که در دوران فعاليت از رقابت و دشمني آشکار بانک استقراضي مصون ماند تجارتخانه تومانيانس بود. تجارتخانه تومانيانس به همت فردي به نام هاراتون تومانيانس ارمني در شهر تبريز پايه‌‏گذاري شد و به تدريج در امور تجاري ـ صرافي و نيز ملکداري پيشرفت قابل توجهي نمود.

تجارتخانه تومانيانس بالاخص روابط تجاري بسيار گسترده‌اي با روسيه برقرار کرد و از اين رهگذر ثروت و مکنت سرشاري به دست آورد. پس از درگذشت هاراتون تومانيانس چهار فرزند وي که مهمترين آنها الکساندر تومانيانس نام داشت راه پدر را ادامه داده بيش از پيش حوزه فعاليت اقتصادي خود را گسترش دادند.

درباره ميزان سرمايه نقدي و غيرنقدي تومانيانس‏ها اطلاع دقيقي وجود ندارد اما گفته شده است سرمايه‏اي که فقط در امور تجاري وارد بازار کرده بودند به 000/000/3 تومان بالغ مي‏شد که در آن زمان رقم قابل ملاحظه‏اي به ‏شمار مي‏رفت. تجارتخانه تومانيانس در شهرهاي تهران، تبريز، رضائيه، رشت، پهلوي (انزلي)، قزوين، مشهد، سبزوار و گرگان و نيز شهرهاي خارجي بادکوبه، حاجي طرخان، مسکو، وينه، برلن، لندن، قسطنطنيه (استانبول) شعبه و نمايندگي داشت. تجارتخانه تومانيانس تا سالهاي نخست جنگ جهاني اول از بزرگترين مؤسسات تجاري ـ بانکي کشور محسوب مي‏شد و در امور کشاوري و زمينداري نيز فعال بود. اما به دنبال گسترش بحرانهاي عديده داخلي و حضور نيروهاي بيگانه در کشور و نقصان کلي‏اي که در فعاليتهاي تجاري ـ اقتصادي ايجاد شده بود، مشکلات جدي‏ اي فراروي مديران تجارتخانه تومانيانس قرار گرفت. بروز انقلاب شوروي و تحولات سياسي ـ اقتصادي بعدي اين کشور بيش از پيش تجارتخانه تومانيانس را با بحران مالي روبرو ساخت. به ويژه اينکه اين تجارتخانه مبالغ هنگفتي در شهرهاي مختلف روسيه به صورت نقدي و غيرنقدي سرمايه ‏گذاري کرده بود و دولت جديد شوروي تمام اين سرمايه‏ها را ضبط و مصادره نمود و همزمان با آن مبالغ شايان توجهي از سرمايه‌‏هاي نقدي اين تجارتخانه که به صورت وام در اختيار مردم قرار گرفته بود در موعد مقرر بازپرداخت نشد. برادران تومانيانس که در سالهاي 1302 تا 1305 شمسي دچار ورشکستگي شدند و دامنه فعاليت آنها متوقف شد. طي نامه‌‏اي دادخواهانه خطاب به رضاشاه (که تاريخ آن مشخص نيست ولي بايد طي سالهاي نخست سلطنت او تدوين شده باشد) روند فعاليت و سپس بحرانهاي عديده مالي ـ اقتصادي‌‏اي را که از هنگام جنگ جهاني اول براي تجارتخانه تومانيانس پيشامد نموده بود براي وي توضيح داده، تقاضاي کمک نمودند. در عريضه آنان چنين آمده بود:

خاکپاي مبارک اعليحضرت اقدس همايون شاهنشاه ايران ارواحنا فداه.

تقديم‏کنندگان اين عريضه به خاکپاي مبارک باقي‏ماندگان مؤسسين تجارتخانه ايراني برادران تومانيانس مي‏باشند. وطن‏پرستي و دولت‏خواهي اعضاي تجارتخانه بر خاطر ملوکانه پوشيده نيست. قبل از جنگ بين‏المللي تجارتخانه برادران تومانيانس، اول تجارتخانه صادرکننده بوده است که امتعه ايران را در بازارهاي خارج ترويج مي‏کرده است و در مدت هشتاد سال بيش از دو ثلث محصول شمال ايران توسط اين تجارتخانه صادر مي‏گرديده است. در اثر خساراتي که از جنگ بين‏المللي متوجه تجارتخانه گرديده و ضبط بالغ بر چهل و پنج ميليون ريال اموال آن در خاک روسيه امور داخلي موسسه به کلي از هم گسيخته شده، اخيراً محاسبه تجارتخانه با دولت روس و بدهي مؤسسه به دولت شش ميليون و کسري ريال تشخيص گرديد و علاوه بر بدهي مزيور عده زيادي طلبکارند و در مقابل مجموع بدهي جز چند پارچه ملک کم قيمت محلي نيست مگر مطالبات تجارتخانه از ديگران که از جمله قريب نه ميليون ريال طلب اين تجارتخانه از دولت شوروي است بابت پنبه که رسماً دولت شوروي خريداري نموده است (خارج از آنچه ضبط کرده است). عاجزانه از خاکپاي مبارک ملوکانه استدعا داريم امر بر رسيدگي اين موضوع فرمايند. در صورتي که حقانيت چاکران به آستان مبارک ثابت شد نگذارند حقوق اين مؤسسه تضييع شده و از اين راه حقوق عده زيادي از هموطنان طلبکار تجارتخانه نيز از بين برود. چه آنکه اگر دولت شوروي قيمت پنبه خريداري خود را نپردازد تجارتخانه قادر به پرداخت ديون خود نخواهد بود. حال اکر دولت مزبور به موجب اصول خود مال ما را ضبط کرده است آن قسمت در جاي خود، ولي اينکه وجه مال خريداري شده را که امروز اصلاً و فرعاً در حدود بيست ميليون ريال است نپردازد اين مطلب قابل قبول نيست. براي اينکه به غير از پدر تاجدار و دولت شاهنشاهي تکيه‏گاه ديگري نداريم و نمي‏توانيم هم داشته باشيم و با تقديم اين عريضه به آستان مبارک در انتظار امر ملوکانه مي‏باشيم. از طرف تجارتخانه برادران تومانيانس چاکران آستان مبارک؛ وارطان تومانيانس ـ گريگور تومانيانس ـ ليون طومانيانس.

گو اينکه بانک استقراضي در طول دوران فعاليتش در ايران سياست رقابت‏آميز چنداني با تومانيانس‏ها در پيش نگرفت و عمده رقابت اين مؤسسه اعتباري ـ اقتصادي با بانک شاهنشاهي بود. اما از آنجايي که از دلايل عمده ورشکستگي و توقف فعاليت آن وقوع انقلاب اکتبر 1917 شوروي بود ذکر آن را لازم شمرديم.

آنچه آمد مختصري بود از فعاليت برخي از تجار و صرافان بزرگ ايراني در طول دوران متاخر سلطنت قاجارها که نهايتاً بر اثر اعمال فشارهاي عديده اقتصادي ـ مالي بانک استقراضي و نيز بانک شاهنشاهي از عرصه فعاليتهاي اقتصادي کنار گذاشته شده ورشکسته شدند.