مؤسسه مطالعات تاريخ معاصر ايران IICHS

مصاحبه داود اميني با محمّدمهدي عبدخدايي

جالب اينجاست که در دوم شهريور ماه سال 1332 نواب صفوي اعلاميه‏اي مي‏دهد. درست پنج روز بعد از کودتا. زاهدي مسلط است، دکتر مصدق فرار کرده، فرماندار نظامي تهران حکومت نظامي اعلام کرده و نواب صفوي تصميم مي‏گيرد، اعلاميه بدهد و در اين اعلاميه، مواضع خودش را اعلام مي‏کند. اين اعلاميه، به وسيله سي نفر از فدائيان اسلام، به روزنامه کيهان و روزنامه اطلاعات برده مي‏شود که هر دوي اين روزنامه‏ها، اجبارا، در آخرين لحظات اعلاميه را چاپ مي‏کنند، اين اعلاميه که در آن کلمه «اعليحضرت» نيامده، به اين مضمون بوده که: شاه و نخست‏وزير اگر عملاً در برابر قانون اسلام تسليم نشوند رسميت ندارند و قانوني نيستند.

در واقع، پنج روز پس از کودتا، نواب صفوي رسما برضد دربار اعلام موضع مي‏کند که براي دوّمين بار، کيهان و اطلاعات به دستور فرمانداري نظامي توقيف مي‏شوند و اين در حالي است که عباس مسعودي از درباريها بوده و عبدالرحمن فرامرزي مقالات تندي برضد دکتر مصدق نوشته و جزو مخالفان دکتر مصدق بوده.

به هر جهت، اين دو روزنامه، که هم روزنامه‏هاي نيمه‏رسمي کشور بودند و هم روزنامه‏هايي بودند که از دربار حمايت مي‏کردند، با وضعي که فدائيان اسلام به وجود مي‏آورند کارگران چاپخانه مجبور مي‏شوند اعلاميه را چاپ کنند. کار به اين صورت بوده که فدائيان، دو نفر را مي‏گذارند در اتاق عباس مسعودي و دو نفر را مي‏گذارند بالاي نگاتيوشان تا اين اعلاميه چاپ مي‏شود. فردايش دو ساعت اين روزنامه‏ها را توقيف مي‏کنند که با ملاقات عبدالرحمن فرامرزي و عباس مسعودي در همان روز با شاه، اين دو روزنامه از توقيف درمي‏آيد؛ از نظر دستگاه صلاح نبوده که کيهان و اطلاعات توقيف بشود.

اين موضعگيري جمعيت فدائيان اسلام در برابر کودتا، مخالفين کودتا و موافقين کودتا بوده است. نواب صفوي معتقد بوده، خواه ناخواه، يکي از قدرتهاي بزرگ در ايران پيروز خواهد شد، يا شوروي يا غرب. مهم‏ترين مسئله‏اي که مطرح بود پيروزي روسها بود نه پيروزي آمريکائيها. در حالي که آمريکاييها دقيقا از وضع دفتر سياسي حزب کمونيست اتحاد شوروي سوسياليستي باخبر بودند، مي‏دانستند آنها قدرت مانور ندارند و مي‏دانستند دکتر مصدق پايگاه مذهبي و مليش را از دست داده است و، در حقيقت، با يک تلنگر مثل شيشه نازکي است که خرد مي‏شود، در حالي که حزب توده سازمان افسران آزاديخواه را در ارتش داشت، رئيس ستاد ارتش با آنها بود، فرماندار نظامي و اداره آگاهي با آنها بود. اما ديديم که آمريکاييها توانستند با چند تانک، کودتاي 28 مرداد را به وجود بياورند.

به نظر من، اگر قطعا همان روز حزب توده مي‏توانست خودش را جمع کند، مي‏توانست مستقل عمل کند، اگر به حوزه‏هاي حزبي ارتش، چه در تهران چه در شهرستانها، دستور مقاومت مي‏داد و افراد حزب توده، کارگران سيلو، کارگران شرکت نفت، کارگران چيت‏سازي و کارگران راه‏آهن به خيابانها مي‏ريختند، زاهدي شکست مي‏خورد.

نه‏تنها حزب توده نمي‏تواند در برابر کودتاچيان مانور بدهد، نيروي سوم هم نمي‏تواند آن مانوري که مي‏خواهد بدهد. جبهه ملّي هم نمي‏تواند، حزب ايران هم نمي‏تواند. همه احزاب و گروههايي که از دکتر مصدق حمايت مي‏کردند مثل اينکه در عرض چند ساعت فاقد قدرت مي‏شوند. به همين جهت، کودتاي 28 مرداد پيروز مي‏شود.

من، بارها، به دوستان نهضت آزاديمان گفته‏ام بياييد ميزگرد بگذاريم، اصولاً اين رويداد 28 مرداد را تحليل کنيم؛ چون نمي‏شود با پنج‏تا تانک آمد يک مرتبه يک کابينه ملّي را ساقط کرد. ببينيم که پيش‏زمينه‏هايش چه چيزهايي بوده. چه وضعي پيش آمده بوده که دکتر مصدق، با اينکه در صبح 25 مرداد بر اوضاع مسلط است، در عرض 48 ساعت همه چيز تغيير مي‏کند. دکتر مصدق پيروز تبديل به يک دکتر مصدق فراري و مخفي در خانه وزير پست و تلگراف خود مي‏شود. من، عقيده دارم که علتش عدم اطلاع دکتر مصدق از نيروهاي داخلي و توطئه‏چينيهاي خارجي بوده است.