مؤسسه مطالعات تاريخ معاصر ايران IICHS

ويدا معزي‌‌نيا

دکتر الکساندر آقايان در سال 1264 شمسي در قزوين به دنيا آمد. پدر و جدش از تجار ارمني قراجه‌داغ (ارسباران) بودند که براي تجارت در قزوين سکني گزيدند. در هفت سالگي پدرش را از دست داد و دايي وي ميکائيل ‌خان برخورداريان سرپرستي او را به عهده گرفت. وي دوره ابتدايي را در شهر زادگاهش و تحصيلات متوسطه را در تهران و تبريز به پايان رسانيد و سپس براي تحصيل در رشته علوم تربيتي راهي ژنو شد. ¹

او در هنگام مبارزه مشروطه‌خواهان با محمدعلي شاه و پس از فتح قزوين توسط اردوي مجاهدان، از راه روسيه و رشت به قزوين بازگشت و به علت سابقه آشنايي با يپرم ‌‌خان ارمني در جمع مجاهدان کميته ستار گيلان پذيرفته شد و چون با زبانهاي روسي و فرانسه آشنايي داشت مامور مصاحبه با ديپلماتها و خبرنگاران خارجي از جمله کنسول روس گرديد. پس از «فتح تهران» در سال 1288 و عزل محمدعلي شاه يپرم‌خان به رياست اداره نظميه (شهرباني) منصوب شد و آقايان را که حسابداري مي‌دانست به سرپرستي محاسبات و صندوق نظميه گماشت. ²

نامبرده سپس در سال 1289 مجددا براي تکميل تحصيلات خود به اروپا رفت و پس از اخذ درجه دکتراي حقوق از دانشگاه بلژيک و بازگشت به ايران به وکالت پرداخت. وي تا قبل از ايجاد تشکيلات جديد عدليه در سال 1305 توسط داور وزير عدليه، تنها وکيل دادگستري بود که تحصيلات عالي حقوق را در اروپا به پايان رسانده بود و از مشاوران و همکاران نزديک داور به شمار مي‌رفت و در تنظيم قوانين نقش موثري داشت.

الکساندر آقايان مبتکر بسياري از ايده‌هاي علمي و حقوقي بود که به عنوان نمونه مي‌توان به تاسيس شرکت سهامي بيمه ايران، تاسيس اولين شرکت حمل و نقل کالا در ايران ، انعقاد اولين قرارداد بين‌المللي ترانزيت ايران با ترکيه و تاسيس نخستين موسسه و دفتر حقوقي در ايران اشاره نمود. ³

با اوج‌گيري جنگ جهاني اول، او در شمار کساني بود که از سياست پيوستن ايران به متفقين طرفداري مي‌کردند. در کودتاي 1299 رضاخان به حمايت از او برخاست و اقدام او را تنها راه‌حل مناسب مسائل و مشکلات ايران مي‌دانست. وي در روزنامه مرد آزاد که صاحب امتياز آن علي‌اکبر داور بود مقالاتي منتشر مي‌کرد و مسئول بخش سياست خارجي و اقتصادي آن روزنامه بود.

در سال 1302 در دوره پنجم مجلس شوراي ملي به عنوان نماينده اقليت ارامنه به مجلس راه يافت و در اين دوره مجلس بود که نامش به عنوان يکي از امضاءکنندگان ماده واحده در رابطه با انقراض سلطنت قاجاريه و تشکيل مجلس موسسان در تاريخ ايران ثبت گرديد. ⁴ و همچنين در آذرماه سال 1304 هنگام تشکيل مجلس موسسان نماينده منتخب ارامنه بود.

دکتر آقايان به سال 1322 در دوره چهاردهم مجلس شوراي ملي به نمايندگي از سوي ارامنه جنوب به مجلس راه يافت و در دوران نمايندگي خود روابط بسيار نزديکي با فرمانده لجستيک ارتش آمريکا در ايران داشت و در معاملات پرسود لاستيک ، اتومبيل و موادغذايي نيز شرکت داشت. ⁵

در سال 1323 با همکاري محمدصادق طباطبايي، عباسقلي و امان‌الله اردلان حزب مردم را تشکيل داد. ⁶ او در حوادث ملي شدن صنعت نفت بر ضرورت حفظ قرارداد 1933م/1313ش (تقي‌زاده ـ کدمن) اصرار داشت.

آقايان که در حرفه وکالت تبحري بي‌نظير داشت در سال 1336 با عنوان وکيل پايه يک دادگستري به عضويت انجمن حقوقدانان ايران درآمد. مدافعات او در محاکمات تاريخي از شهرت فراواني برخوردار است. مهمترين وکالتهايي که به عهده داشت عبارتست از : وکالت امين‌التجار اصفهاني به اتهام رشوه دادن به تيمورتاش وزير دربار رضاخان، وکالت دکتر بهرامي از اعضاي گروه 53 نفر و وکالت سرپاس مختاري رئيس شهرباني رضاخان. وي علاوه بر کار وکالت در دانشکده حقوق دانشگاه تهران در رشته حقوق جزا نيز تدريس مي‌نمود.

آقايان در اواخر عمر خود منصب و شغل دولتي نداشت، اما همچنان اعتبار خود را نزد درباريان و ارامنه حفظ کرده بود. او سرانجام در سال 1342 در سن 73 سالگي بر اثر ابتلا به سرطان مري درگذشت و درکليساي ونک تهران به خاک سپرده شد.

_______________________________________

1. ژانت د. لازاريان، دانشنامه ايرانيان ارمني، تهران، هيرمند، 1382، ص 84 .

2. اسماعيل رائين، يپرم خان سردار، [ تهران، زرين، 1350] ، صص 273- 274 .

3. عباس مبارکيان، چهره‌ها در تاريخچه نظام آموزش عالي حقوق و عدليه نوين، ج1، تهران، پيدايش، 1377، صص 110-111.

4. زهرا شجيعي، نمايندگان مجلس شوراي ملي در بيست و يک دوره قانونگذاري مطالعه از نظر جامعه‌شناسي سياسي، تهران، موسسه مطالعات و تحقيقات اجتماعي، 1344، ص 300 .

5. حسين فردوست، ظهور و سقوط سلطنت پهلوي، ج1، تهران، اطلاعات، 1369، صص 262-264.

6. بهروز طيراني، اسناد احزاب سياسي ايران (1320-1330ش)، ج2، تهران، سازمان اسناد ملي ايران، 1376، ص 227.