فاطمه معزي

سرتيپ عباس فرزانگان در سال 1293ش متولد شد و در كالج آمريكاييهاي تهران تحصيل كرد و براي ادامه تحصيل به آمريكا رفت. او پس از بازگشت در اداره بيسيم مشغول به كار شد و بعد براي ادامه تحصيل به انگلستان رفت. پس از بازگشت به ارتش پيوست، و افسر رابط با مستشاران نظامي آمريكايي بود. فرزانگان سپس به عنوان وابسته نظامي ايران به آمريكا اعزام شد. در همين دوره، او با سازمان سيا مرتبط گشت و اين سازمان در خانه‎اي امن در واشينگتن آموزشهاي ويژه‎اي درخصوص جاسوسي و عملياتي كه پيش روي بود به وي داد. ¹ وي پس از پايان اين آموزشها در تير ماه 1332 به تهران بازگشت و به عنوان عامل اصلي سيا براي اجراي كودتا مشغول به كار شد. فرزانگان با سرهنگ كارول سرپرست نظامي سيا در عمليات كودتا ارتباط داشت و ديگر عوامل ارتشي وابسته به آمريكا را چون سرلشكر باتمانقليچ و سرهنگ محمدحسن اخوي و سرهنگ زند كريمي را وارد صحنه كرد و ملاقات آنها را با سرهنگ كارول در سفارت آمريكا ترتيب داد. اين ملاقاتها تا 17 مرداد چندين بار تكرار شد و بعضي از جلسات در منزل فرزانگان برگزار مي‎شد. در 20 مرداد 1332 بنابر درخواست زاهدي از اخوي، فرزانگان با وي ملاقات كرد. در اين ملاقات سه ساعته زاهدي از فرزانگان خواست تا به عنوان رابط وي و آمريكاييها عمل كند. سرهنگ فرزانگان براي اطمينان خاطر زاهدي، باتمانقليچ و سرهنگ زندكريمي را به ديدارش برد و او را در جريان طرح عمليات قرار دادند. آخرين جلسه بين كارول و فرزانگان و اخوي و زندكريمي 24 مرداد بود كه عمليات بار ديگر بررسي و اجراي عمليات موكول به امضاي حكم عزل مصدق و نخست‎وزيري زاهدي شد. فرزانگان در همين روز به اتفاق باتمانقليچ به منزل مصطفي مقدم نزد زاهدي رفتند. او مأمور بود كه به هنگام حركت نصيري به منزل دكتر مصدق براي ابلاغ حكم عزل، همراه با چند نظامي ديگر به اداره بيسيم بروند تا كنترل راديو را در دست گيرند؛ ولي زاهدي از وي خواست تا در اين كار عجله‎اي به خرج ندهد. نيمه شب 25 مرداد فرزانگان، اردشير و فضل‎الله زاهدي و سرتيپ گيلانشاه با تصور پيروزي نصيري راهي شهر شدند؛ ولي در ميان راه اطلاع يافتند كودتا شكست خورده است. ² پس از شكست اوليه كودتا در نيمه شب 25 مرداد ارتباط زاهدي با فرزانگان قطع نشد و براي حفظ امنيت زاهدي او به منزل برادر فرزانگان در تپه‎هاي امانيه منتقل شد و خود فرزانگان با دو سرهنگ ديگر حفاظت از مأمن زاهدي را برعهده گرفتند. ³

فرزانگان و ديگر عوامل كودتا مشغول طرح توطئه‎اي جديد براي اجراي كودتاي دوم بودند. روزولت در كتاب خود او را با نام مستعار محسن طاهويي چنان معرفي مي‎كند كه گويا تازه ‎واردي در اين ميدان بازي است. در جلسه بين روزولت و ديگر دست اندركاران كودتا قرار شد فرزانگان، با توجه به سابقه دوستي با سرهنگ تيمور بختيار فرمانده لشكر كرمانشاه، با دو فرمان شاه به كرمانشاه برود و از وي ياري بخواهد. او در صبح 26 مرداد، با استفاده از تسهيلات سفارت آمريكا و به وسيله يكي از كاركنان پايگاه سيا، راهي كرمانشاه شد. ⁴ فرماندار نظامي تهران در نيمه روز 27 مرداد طي اعلاميه‎اي از « سرهنگ بازنشسته عباس فرزانگان خواست تا براي پاره‎اي تحقيقات لازم ظرف 24 ساعت خود را به فرمانداري نظامي معرفي كند». فرزانگان در صبح روز 28 مرداد به تهران رسيد و موفقيت خود در جلب همكاري تيمور بختيار را به پايگاه سيا اعلام كرد. پس از پيروزي كودتاكنندگان زاهدي به فرزانگان و كارول دستور داد پايان عمليات را اعلام كنند و فرزانگان مأمور انتصاب فرماندهان نظامي و دستگيري مخالفان شد.

سرهنگ عباس فرزانگان به پاسداشت همكاري تنگاتنگ خود در اجراي عمليات كودتا در دو دولت زاهدي به وزارت پست و تلگراف و پس از آن نيز بارها به سفارتهاي مختلف منصوب شد.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ    

1. اسناد سازمان سيا، ص 208 .

2. اردشير زاهدي و اشاراتي به رازهاي ناگفته. به كوشش عبدالرضا هوشنگ مهدوي. تهران، پيكان، 1381، صص 478-476 .

3. رسيدگي فرجامي در ديوان كشور. به كوشش جليل بزرگمهر. تهران، انتشار، 1367، ص 38 .

4. اسناد سازمان سيا، ص 130 .