عليرضا ابطحي
اسفنديارخان در سال 1265ق در سرزمين بختياري متولد شد. وي پسر حسينقليخان ايلخاني ــ فرزند جعفرقليخان ــ بود. جد بزرگ او معروف به حيدر کور از کدخدايان يکي از طوايف لرستان بود. ولي به دلايلي چند به سرزمين بختياري آمده و به طايفه خدر سرخ پناهنده شده و در نزد آنها به شباني پرداخته بود. بعد از مدتي طايفهاش به مکان اختفاي وي پيبردند و براي بازگرداندن او به طايفه تلاش کردند. ليکن حيدر که چند سالي در ميان بختياريها زندگي کرده بود، رضايت به بازگشت نداد. حسينقليخان پدر اسفنديارخان در عهد ناصري نزديک به سيسال بر طوايف بختياري رياست داشته و با قاطعيت و قدرت حکومت کرده بود.
بيبي خانم ــ مادر اسفنديارخان ــ از طايفة خدر سرخ از تيره زراسوند بود. از اين زن سه پسر و سه دختر متولد شدند که بزرگترين آنها اسفنديارخان بود. اسفنديارخان پنج برادر و دوازده خواهر داشت که ارشد فرزندانِ حسينقليخان همين اسفنديارخان بود. برادران وي حاج عليقليخان، نجفقليخان، حاج خسروخان، يوسفخان (اميرمجاهد) و اميرقليخان... تحت فرمان او بودند.
حسينقليخان در ميان فرزندانش از همه بيشتر به اسفنديارخان و حاج عليقليخان علاقه داشت و بيشتر مناصب مهم را به آن دو داده بود. اسفنديارخان سرتيپ فوج سوار بختياري در قشون ظلالسلطان بود و وظيفة نگهداري و حفظ مخارج فوج بختياري را برعهده داشت. در حقيقت حسينقليخان از پر و بال دادن به اسفنديارخان قصد جانشيني او را داشت که اين محبت بياندازة خان به پسرش موجبات حسادت عموزادگان اسفنديارخان، بهويژه محمدحسينخان سپهدار شد.
در سال 1299ق، اسفنديارخان که به همراه پدرش از سفر قشلاقي خوزستان به اصفهان آمده بود، پس از قتل پدرش به همراه حاج عليقليخان به زنجير کشيده شده و به زندان افتادند. يک سال بعد ظلالسلطان حاج عليقليخان را آزاد کرد. اما اسفنديارخان در زندان ماند. ولي پس از هفت سال در 1307ق به دستور ناصرالدين شاه بخشيده شد. در اصل او از زندان فرار کرد. ولي با شفاعت عمويش ــ رضاقليخان ميرزا ــ بخشيده شد و شاه از او دلجويي کرد. بعد از عزل ظلالسلطان، امينالسلطان ــ صدراعظم ــ اسفنديارخان را به تهران فراخواند و او را به سمت ايلخاني بختياري منصوب و ملقب به سرداراسعد کرد. اما اسفنديارخان بنا به ملاحظاتي، عموي خود رضاقلي ميرزا را به عنوان ايلخان و خود را به عنوان ايلبيگي معرفي کرد. ولي چون امامقليخان حاجيايلخاني از حکم عزل خود سرباز زد، حسينقليخان نظامالسلطنه به اتفاق ايلخاني و ايلبيگي جديد مأمور توقيف او شدند. حاجيايلخاني به دژ ملکان در دزفول فرار کرد. قواي دولتي و بختياريها او را تعقيب کردند، اما با وساطت بعضي خوانين از او درگذشتند و او به خوزستان فرستاده شد. اسفنديارخان که در آرامش و نظم خوزستان به امينالسلطان ــ صدراعظم ــ کمک کرده بود، لقب صمصامالسلطنه دريافت کرد. در 1890م/1308ق امامقليخان به ايلخاني رسيد و اسفنديارخان کماکان ايلبيگ بود. در 1892م/1310ق رابطة امينالسلطان و اسفنديارخان به سردي گراييد و امامقليخان و رضاقليخان دستگير و زنداني شدند و خود او نيز مستعفي شد. با درگذشت حاج امامقليخان در 1317ق اسفنديارخان به ايلخاني منصوب شد.
اسفنديارخان مردي جاهطلب و قدرتمند بود که هواخواه و پيرو زيادي هم داشت. در اصفهان ترياکي شد و بسياري از خوانين بختياري را هم ترياکي کرد. او در 1903م/1321ق در سن 56 سالگي فوت کرد.