مظفر شاهدي
علم مهره مورد توافق مشترک شاه ـ امريکا و انگلستان بود و چنان که از فحواي اسناد و خاطرات علم برمي‌آيد وي تقريباً عالي‌ترين و شايد تنها رابط سفارتخانه‌هاي انگلستان و امريکا و شاه بود و تمام امور سياسي، اقتصادي، نظامي اين دو کشور با ايران با حضور وي عملي مي‌شد. پرويز راجي، آخرين سفير شاه در انگلستان، در اين‌باره مي‌نويسد: «شاهنشاه تأکيد کردند که اصولاً خط‌مشي خارجي دولت از طريق وزير دربار ]اسدالله علم[ اعمال مي‌شود و نه به وسيله وزير خارجه».1
حسين فردوست نيز که خود از مشاوران نزديک شاه بود و سالها در دستگاه او خدمت کرده است، در اين‌باره مي‌نويسد: «من در تمام دوران زندگي خود تنها يک نفر را ديده‌ام که واقعاً محمدرضا براي روابط خارجيش به او نياز داشت و او علم بود.»2 وي در جاي ديگر مي‌نويسد: «...محمدرضا به علم اطمينان خاصي داشت و هيچ فرد ديگري نمي‌توانست جانشين تمام و کمال او تلقي شود».3
مذاکره با شرکتهاي بزرگ اقتصادي جهان، انعقاد قراردادهاي نفتي، مذاکرات اوپک، معاملات بزرگ تجاري و بازرگاني، خريد تجهيزات، تعادل بودجه و اموري از اين نوع از جمله مواردي بودند که خود شاه پرداختن به آنها را حق مسلم خود مي‌دانست، و از آنجا که کشورهاي انگلستان و امريکا جزو اصلي‌ترين طرفهاي معامله با ايران بودند اسدالله علم به عنوان رابط منحصر به‌فرد شاه با آنان برگزيده شده بود.
به رغم ارتباط تنگاتنگ و در عين حال توأمان اسدالله علم با نمايندگان سياسي ـ اطلاعاتي و ... دو کشور انگلستان و امريکا، به‌نظر مي‌رسد که وي تا آخر عمر به انگلستان بيش از آمريکا اهميت مي‌داد. در واقع علم اعتقادش به انگلستان در مقايسه با امريکا راسخ‌تر بود. هر چند وي کاملاً حساسيت موقعيت امريکا و روابطش با ايران را درک مي‌کرد، اما در نهايت رأي‌اش را به سود انگليسيها صادر مي‌کرد. به نظر علم نقش انگلستان در ايران همواره برجسته باقي ماند. با اين حال وي در طول حيات سياسي‌اش روابط خود را با مأموران اطلاعاتي و بلندپايه اين دو کشور حفظ کرد و گسترش داد.
ازجمله کساني که از سوي انگلستان به عنوان مأموران عالي‌رتبه اطلاعاتي ـ سياسي در ايران فعاليت کردند و در مسائل بسيار مهم سياسي، اقتصادي، اطلاعاتي رابط اصلي محسوب مي‌شدند، اردشير جي و پسرش شاپور جي بودند.
اردشير جي درتثبيت حکومت رضا شاه تلاشهاي گسترده‌اي را صورت داد و به عنوان يکي از اصلي‌ترين رابطين حکومت ايران و انگلستان در آن دوره نقش بسزا برعهده گرفت. پس از وي پسر و در واقع جانشينش در حوزه‌اي گسترده‌تر کار پدر را دنبال کرد و تا جايي که به مأموريت وي مربوط مي‌شد به خوبي از عهده اجراي آن برآمد.
شاپور جي معروف به ريپورتر در سال 1299ش/1911م در تهران متولد شد. وي فرزند اردشير جي بود. شاپور جي در کالج وست مينيستر و کينگز وابسته به دانشگاه کمبريج تحصيل کرده و در سال 1318ش/1939م در رشته‌هاي علوم سياسي، تاريخ و زبان انگليسي فارغ‌التحصيل شد. وي پس از اتمام تحصيلاتش با سمت مسئوليت ويژه از سوي رياست دانشگاه کمبريج به وزارت خارجه اين کشور معرفي شد. او خدمات پرارزشي براي انگلستان در فرانسه، خاورميانه، مرزهاي هندوستان و برمه انجام داده و از سوي دولت بريتانيا نشان خدمات ممتاز را دريافت کرده بود. وي در سال 1322ش/1943م با مسئوليت ويژه در هندوستان به خدمت مشغول شد و يک ايستگاه راديويي به زبان فارسي براي ايران و افغانستان تأسيس کرد. شاپور جي در سال 1324ش/1945م با پذيرفتن مسئوليتي ديگر به بحرين اعزام شد و سال بعد رهسپار چين شد و در آن جا به خاطر فعاليتهاي چشمگيرش در انعکاس حوادث و وقايع اين کشور به دريافت توصيه‌نامه خدمات ويژه از سوي دولت بريتانيا نايل آمد. در سال 1326ش/1947م به عنوان مقام دوم وزارت امور خارجه حکومت هند و دبير اول ارشد اولين سفير اکروديته هند در ايران مشغول به کار شد. شاپور جي در وقايع بحران نفت به مدت سه سال به عنوان مقام دوم وزارت امور خارجه امريکا در منصب مشاور سياسي سفير امريکا در تهران، يعني هندرسون، انتخاب شد. او در براندازي حکومت دکتر مصدق تلاشهاي چشم‌گيري انجام داد. وي در اين زمان در دانشکده افسري تهران به تدريس مشغول بود و همزمان براي روزنامه تايمز لندن، يو.اس.ريپورت، و وُرلد نيوز مقاله تهيه مي‌کرد. پس از پايان مأموريتش در سفارت امريکا، از سوي وزير خارجه اين کشور يک شغل دايمي در وزارت خارجه امريکا براي او درنظر گرفته شد و جهت قدرداني از خدمات وي در جهت اهداف مشترک، برگه شهروندي ايالات متحده به او اعطا شد. شاپور ريپورتر سپس با ارتقا به درجه سرهنگي به‌عنوان افسر رابط شاه و امريکا و انگليسيها برگزيده شد و در اين ميان خدمات ارزشمندي جهت تثبيت روابط شاه ايران با اين کشورها انجام داد. او پس از چندي به درجه سرتيپي ارتقا يافت و در اين زمان ديدارهاي فراواني از واشنگتن و لندن به عمل آورد و در ايجاد پيوندهاي نزديک بين شاه ايران و انگلستان نقش بسزا يافت. در همين حال وي ارتباط بسيار نزديکي با برخي از افراد نزديک به شاه برقرار کرد و اين امر به او امتيازات چشم‌گيري بخشيد. شاپور ريپورتر مشاور عمده مقامات امريکايي و انگليسي در مسائل مربوط به ايران و شاه بود و از نظر قومي و مذهبي شناخت بسيار زيادي از ايران داشت.4
سند ديگري در دست است که تابعيت شاپور جي به بريتانيا همراه با مأموريت ويژه‌اش در ايران و ساير ممالک جهان را توضيح مي‌دهد. اين سند که در واقع گذرنامه بريتانيايي شاپور جي ريپورتر در ايران است، از سوي وزارت دادگستري ايران در سال 1326ش/1947م صادر شده است. در بخشي از اين گذرنامه آمده است:
آقاي شاپور اردشير جي ـ گذرنامه بريتانيايي ـ علامت مخصوص ممالک متحد بريتانيا و ايرلند شمالي ـ ... از سفارت کبري دولت اعليحضرت بريتانيا در تهران اين سند به نام اعليحضرت پادشاه بريتانيا از کليه کساني که ممکن است ارتباط با آن پيدا کنند تقاضا دارد و مي‌خواهد که بدارنده آن اجازه دهند به طور آزاد و بدون عائق و مانع عبور کنند و هرگونه کمک و حمايت که مورد احتياج مشاراليه باشد درباره‌اش به عمل آورند ـ صادر شد در تهران اول مارس 1947/1326ش ـ محل امضا، رئيس قسمت امور کنسولي در سفارت بريتانيا. نام دارنده سند آقاي شاپور اردشير جي ـ مليت تبعه بريتانيا ـ محل تولد تهران ـ تاريخ تولد 26 فوريه 1921. 5
بنابراين روشن مي‌شود که شاپور اردشير جي ريپورتر از سوي دو کشور انگلستان و امريکا به طور مشترک نقش رابط را با مقامات ايران برعهده داشت.
در اوايل دهه 1330ش/1950م همزمان با فعاليتهاي شاپور جي بر ضد دولت ملي دکتر مصدق، همسر وي آسيه آزمانوکيان نيز در مرکز اطلاعات سفارت امريکا در تهران مشغول به کار جاسوسي بود. بنابراين اقدامات شاپور جي همراه با عمليات جاسوسي همسرش در سفارت امريکا بر ضد دولت مصدق بس معنادار و در عين حال مهم مي‌نمايد. در نامه‌اي که در سال 1331ش/1952م از سوي مرکز اطلاعات امريکا در ايران با عنوان آسيه آزمانوکيان صادر شده است از خدمات ارزنده وي بسي تقدير و تشکر به عمل آمده است.6
دوستي و همکاري اسدالله علم با شاپور جي جهت تثبيت موقعيت شاه، همزمان با حکومت مصدق شروع شد و تا سالها پس از سقوط حکومت وي ادامه داشت.
شاپور جي در روزنامه‌ها و نشريات معتبر جهان از جمله تايمز لندن مقالاتي جهت تثبيت موقعيت شاه در ايران به چاپ مي‌رساند تا بدين‌وسيله بتواند دوستي شاه را با کشورهاي امريکا و انگلستان محکم‌تر کند. در اين‌باره شاپور جي ريپورتر در طي نامه‌اي به اسدالله علم در سوم ماه مه 1954/1333ش، يعني يک سال پس از سقوط مصدق مي‌نويسد:
اميراسدالله عزيزم ـ مقاله‌اي را برايت مي‌فرستم که در روز 22 اوت سال گذشته براي روزنامه تايمز نوشته بودم. در آن زمان شاه هنوز در مسافرت خارج بسر مي‌برد. اين مقاله را لطفاً بخوان و به اعليحضرت نشان بده. زير بعضي از قسمتهاي مقاله را خط کشيده‌ام ولي معتقدم که مقاله بشدت در آن زمان داراي اهميت بود.7 اين مقاله به وسيله روزنامه‌هاي معتبر در تمام نقاط امپراتوري بريتانيا و کشورهاي مشترک‌المنافع بارها به چاپ رسيده ... مطمئنم اين مقاله مورد پسند شما و اعليحضرت قرار خواهد گرفت. توجه کنيد که من مي‌گويم «شاه و دولت او» همچنين مي‌گويم «نظام پادشاهي در بين ايرانيان کاملاً جا افتاده است» و غيره. وقتي که همديگر را ديديم مي‌تواني نظراتت را به من بگويي. ارادتمند ـ شاپور.8
اسدالله علم تنها رابط شاه با شاپور جي بود. علم نظريات شاه را درباره چگونگي و ميزان تأثيرگذاري مقالات و گزارشات شاپور جي به وي منعکس مي‌کرد. شاه غالباً از اين نوع مقالات و نوشتجاتي که به نفع وي توسط ريپورتر به چاپ مي‌رسيد، خرسند بود. علم در يکي از نامه‌هايش خطاب به شاپور جي ريپورتر مي‌نويسد: «از رپورتاژي که فرستاده‌ايد نهايت تشکر را دارم. متن آن از نظر شاهنشاه هم گذشت. مورد توجه ذات مقدس شاهانه قرار گرفت. اميدوارم بزودي شما را زيارت کنم».9
پس از سقوط مصدق مسائل مربوط به نفت ايران در عرصه بين‌المللي اهميت بسزايي يافت. نفت در دوران حکومت مصدق ملي اعلام شده بود. پس از عزل مصدق انتظار مي‌رفت که تغييرات و تجديد نظرهايي در مسئله ملي شدن صنعت نفت ايران ايجاد شود. با اين حال جو عمومي کشور اجازه چنين کاري را نمي‌داد. بنابراين به نظر مي‌رسيد که انگلستان تا حدود زيادي متقاعد شده باشد که به اصطلاح «ميراث مصدق را نمي‌شود ناديده گرفت».10 با اين حال انگلستان از طريق مأموران ويژه‌اش، که در رأس آنها شاپور جي قرار داشت در تلاش بود تا جهت ايجاد ارتباط نزديک‌تر با شاه او را قهرمان ملي کردن نفت معرفي نمايد. اسدالله علم و شاپور جي که در سرنگوني مصدق نقشي بسزا برعهده داشتند، اين بار پس از سقوط او در تلاشي فراگير بر آن شدند اقدامات او را به حساب شاه بنويسند تا انگلستان در جو عمومي کشور وجهه بدي پيدا نکند و از سوي ديگر روابط شاه و انگلستان در قالبي گسترده‌تر ادامه يابد. در اين‌باره شاپور جي طي نامه‌اي به اسدالله علم خاطرنشان مي‌سازد که او در طي مقالاتي نقش شاه را پس از سقوط مصدق به عنوان هماهنگ‌کننده و قدرت مافوق دولت و مجلس طبقه‌بندي کرده و از سوي ديگر شاه را حمايت‌کننده اصلي از مسئله ملي شدن نفت ايران معرفي کرده است که «مي‌خواهد به توافق نفتي شرافت‌مندانه و منصفانه‌اي که از لحاظ سياسي داراي اهميت فراوان است دست يابد». در واقع لندن که از ملي شدن نفت ايران کاملاً به هراس افتاده بود در پي ناکامي‌اش بر آن شد تا نظر مساعد شاه را براي اخذ پاره‌اي امتيازات درباره نفت ايران جلب کند. به همين دليل شاپور جي درصدد برآمد اين فکر را از طريق اسدالله علم به شاه القا کند و نهايتاً اين اقدام شاه را از منظر دولت‌مردان وايتهال گامي مؤثر در توسعه روابط دو کشور قلمداد کند.11
شاه نيز که به موضوع فروش نفت به کشورهاي اروپايي و امريکايي علاقه‌مند بود، اسدالله علم را مأمور کرد تا با سفرا و نمايندگان کشورهاي اروپايي و امريکايي تماس بگيرد و آنها را متقاعد سازد تا در قبال خريد نفت، کالا و تجهيزات نظامي به ايران بدهند. اسدالله علم در اين مورد با شاپور جي تماس گرفت و او را متقاعد ساخت تا درباره اهميت خريد نفت ايران و ايجاد روابط بازرگاني و تجاري و سرمايه‌گذاري در بخشهاي مختلف صنايع، کشاورزي و ... با انگلستان صحبت کند. شاپور جي که کاملاً از شرايط و وضعيت حساس ايران اطلاع داشت و اشتياق شديد شاه را به اجراي برنامه‌هايش درک کرده بود، موقعيت را براي گرفتن امتياز از ايران بسيار مناسب تشخيص داد و سعي کرد نظريات شاه را به دولت‌مردان عالي‌رتبه انگليسي انتقال دهد. شاپور جي در اين‌باره طي يک سخنراني در مقابل شاهزاده ولز، نخست‌وزير انگلستان و شهردار نيويورک و گروه ديگري از بلندپايگان انگليسي اهميت ايران را به‌عنوان کشوري مستعد براي فعاليتهاي اقتصادي به آنها گوشزد کرد و افزود:
... گفتار من در مورد ايران است ... در هر حال فکر مي‌کنم تعداد کساني که نسبت به زمينه‌هاي فراوان موجود در ايران شناخت دارند بسيار اندک است و پر واضح است که جهل در چنين مواردي دشمن سعادت است. کساني که در بريتانيا پيشرفتهاي جهاني را تعقيب مي‌کنند ايران را به عنوان سرزميني مي‌شناسند که پيشرفتهاي همه‌جانبه و ويژه در آن صورت گرفته و ستايش از رهبري شاه نيز امري جهاني و فراگير شده است. ولي اين مسئله براي منافع تجاري بريتانيا آغاز راه است و نه انجام آن ... مي‌توان به برخي از آخرين موفقيتهاي بريتانيا در ايران اشاره کرد ... طرح شاه لوله گاز با شرکت ايمگ، مشارکت شرکت روتس در صنايع اتومبيل‌سازي ايران، احداث کارخانه ديزل ليلاند، احداث کارخانه ديزل انگليش الکتريک ... شواهدي روشن مبني بر آغاز پروژه‌هاي عظيم کشاورزي ـ صنعتي در اوايل سال 1971 در دست است ... بريتانيا نمي‌تواند موفقيتهاي به دست آمده در ايران را که ديگر تکرار نخواهد شد از دست بدهد. وضعيت جغرافيايي کليدي و چهارراه مانند، ثبات سياسي، جمعيت رو به رشد و انبوهي از دولت‌مردان ماهر و کادر اداري و فني روبه رشد از ويژگيهاي مشخص اين کشور است. ايران جايي است که صنعت و تکنولوژي انگلستان مي‌تواند آن را براي خود به مثابه «وطن دور از وطن» تلقي نمايد ... ايران داراي مجموعه شرايطي است که مي‌تواند اين کشور را مرکز پايگاه محلي صادرات ما سازد ... در خصوص نيازهاي دفاعي ايران شاه سفارشات بسيار بزرگي به بريتانيا داده و سفارشات بيشتري نيز در راه است. ايران متحد بريتانياست و از چنان اعتبار بالايي در سطح جهاني برخوردار است که دفاع از اين کشور هيچ‌گاه مورد انتقاد واقع نخواهد شد ... فکر مي‌کنم پيرامون اين مطلب که ايران به مثابه يک شريک تجاري بالقوه براي بريتانيا داراي مزاياي فراواني است به حد کافي صحبت کردم. ]شاه ايران مي‌گويد [از کشور من که داراي ذخاير وسيع است نفت بيشتري بخريد. در مقابل ما هم براي خريد مايحتاجمان از بريتانيا پول بيشتري صرف خواهيم کرد ... تا جايي که به ايران مربوط مي‌شود ساده‌ترين و شايد هم تنها راه ادامه منافع تجاري ما اين است که نيازهاي معقول ايران را به وسيله درآمد بيشتري از نفت تأمين نماييم بگذاريد تا صنايع نفتي ما ثابت کنند که مي‌توان تا سطح منافع دوجانبه‌اي که ايران پيشنهاد مي‌کند، به‌طور عادلانه پيشرفت حاصل کرد.12
138
اسدالله علم در جايگاه عالي‌ترين رابط شاه با کشورهاي خارجي 
نسخه قابل چاپ
ارسال برای دوستان
- 