زنان در سفرنامه‌ها

اندروني ناصرالدين شاه

فاطمه معزي

دكتر فووريه، پزشك فرانسوي در سفر سوم ناصرالدين شاه به فرنگ از سوي دكتر طولوزان به  وي معرفي شد و به عنوان پزشك مخصوص شاه با وي به ايران بازگشت. او خاطرات و شرح مشاهداتش را در كتابي تحت عنوان سه سال در ايران گرد آورده است. دكتر فووريه در خاطراتش با ديدگاههاي مسافري غربي به جزئيات دربار ناصري مي‌‌‌‌‌پردازد. يكي از مواردي كه براي اين شماره از اين سفرنامه نقل مي­شود بخشهايي از شرح اندرون ناصرالدين شاه به روايت دكتر فرانسوي  است :

              اندرون در قسمت شمالي قصر است و من تاكنون چندبار داخل آن شده­ام، گاهي از در نارنجستان كه مخصوص رفت و آمد شاه است،‌ گاهي نيز از در معمولي كه از راه خيابان در اندرون به در الماسيه منتهي مي­شود. اين در اخير كه نيز به اندرون راه دارد هيچ وقت باز نيست و اينكه آن را به اين اسم موسوم ساخته‌اند به علت آيينه­هاي كوچكي است كه روي آن كار گذاشته­اند و از دور مثل الماس مي‌درخشد.

              هر وقت كه از در نارنجستان داخل شوم به دستور شاه است و در اين صورت خواجه سرايي به امر او مرا تا اندرون هدايت مي‌كند ولي اگر از اندرون ما براي عيادت مريضي بخواهند از در خارج مي­روم تا به حياطي كه خواجه‌سرايان در آنجا منزل دارند مي­رسم و پيش آغاباشي كه سياهي بلند بالا و لاغر اندامي حبشي است مي­روم،‌ جناب اعتمادالحرم اگر هم هميشه همراه من همه جا نيايد اقلا مرا تا دري كه در آخر دالاني است هدايت مي‌كند و آنجا به خواجه‌سرايان مخصوص خانمي كه بايد به عيادت او بروم تحويلم مي‌دهد و من از دري كه فورا از عقب به روي ما بسته مي­شود داخل حياط بزرگي مي­شوم و مي­بينم كه يك عده زياد زناني كه خود را در چادر سفيدي مثل كفن پيچيده‌اند به فرياد خواجه‌سراها هر كدام به گوشه‌اي متواري مي­شوند و به اطاقهاي خود كه همه طرف حياط را گرفته جز طرف جنوبي كه متكي به موزه و نارنجستان است يا به حياطهاي كوچك­تر ديگري مي­روند. در وسط اين حياط بزرگ كه باغچه‌هايي مربع شكل دارد و درخت چنارهاي بلند و پر برگ در آنها كاشته شده عمارت دو طبقه‌اي است به نام خوابگاه كه شاه معمولا در آنجا استراحت مي­كند.... اين عده زن كه در اندرون زندگي مي‌­كنند مثل گله‌اي كه به چوپاناني سپرده باشند تحت نظر چهل تن خواجه‌سراي سفيد و سياه­اند. ...  در ميان سوگلي‌هاي اندرون ناصرالدين شاه دو نفر به مشاغلي كه در عهده ايشان گذاشته اهميت خاصي دارند، يكي انيس‌الدوله كه مامور پذيرفتن خانم­هاي فرنگي محترم است ديگري امينه اقدس كه كليددار خزانه پادشاهي است.

              خانم­هاي اندرون به چند طبقه منقسم­اند: طبقه اول زناني كه شاهزاده خانم­اند و پسرانشان مي­توانند به سلطنت برسند، ‌طبقه ديگر زنان سوگلي كه  بعضي ايشان به ملاحظاتي بر شاهزاده ­خانمها برتري يافته­اند.

              زنان طبقه اول هريك عمارتي مخصوص به خود دارند در صورتي كه زنان طبقه ديگر اكثر با هم در يك جا منزل مي­كنند يا اينكه هر يك به عنواني به خدمت يكي از زنان سوگلي منتسب­اند.

              تمام اين زنان به نسبت مقامي كه در هر يك  از دو طبقه دارند از شاه مواجب مي­گيرند مگر بعضي از زنان طبقه دوم كه خرجشان با حرم‌هاي سوگلي است و شاه فقط به آنها گاه گاهي انعامي مي­دهد.

               ... زني كه مي‌خواهد در اندرون حركت كند چادر نمازي بر سر مي اندازد و دم در كفش خود را مي­پوشد و حركت مي­كند... .

               ... اندرون شاهي مركز تفنن بازي و آرايشگري زنهاست و از هر جا بيشتر در آنجا بازار آن رواج دارد و جايي است كه نمايشگاه مخصوص جواهرات گران‌قيمت و پارچه‌هاي نفيس و البسه زربفت محسوب مي‌شود و هر زني دربند اين است كه با چه آرايش و نمايشي رقباي خود را سرافكنده و دوستان خود را شاد نمايد. مثلا اگر زني مي‌خواهد كه لباسش از جهت جلوه و جمال منحصر باشد مي­فرستد هرچه از آن پارچه در بازار به دست مي‌آيد بخرند  تا ديگري نتواند از همان لباس داشته باشد ...

              پيش از آنكه از اندرون خارج شويم بايد از محمدخان كوتوله نيز كه قاصد مخصوص اعليحضرت و پيغامبر او پيش اهل حرم است ذكري بكنيم : نبايد تصور كرد كه اهميت اين مرد هم به تناسب قد اوست اگر چه او مودب و متواضع است و وقتي كه در خيابانهاي گلستان قدم مي‌زند دست‌هاي خود را در آستين كرده بر روي سينه صليب­وار مي‌گذارد ليكن پيش شاه و نسوان حرم به علت محرميتي كه دارد بسيار متنفذ و مقتدر محسوب مي­شود. ¹

[400- 124ط ] نمایی از اندروني ناصرالدين شاه

[4659- 1ع] نمايي از خوابگاه ناصرالدين شاه

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. سه سال در دربار ايران،‌ خاطرات دكتر فووريه. ترجمه: عباس اقبال آشتياني. به كوشش: همايون شهيدي. تهران،‌ دنياي كتاب، ‌1368. ص 201-205.