معرفي کتاب
گلزار خاموش
نوشتههاي زنان در دوره قاجار
آسيه آل احمد
کتابي که در اين شماره معرفي خواهد شد کتاب گلزار خاموش، يادنامه بانو راضيه دانشيان (گلبن) است. که به اهتمام محمد گلبن در سال 1379 توسط نشر رسانش به چاپ رسيده است.
اين کتاب داراي سه بخش است. که دو بخش آن اختصاص به يادنامه و آثار خانم دانشيان دارد و بخش سوم به مجموعه مقالات درباره زنان پرداخته است. مقالهاي که به معرفي آن ميپردازيم نوشتههاي زنان در دوره قاجار به قلم ايرانشناس فاضل و فقيد دکتر ايرج افشار ميباشد.
به نظر دکتر افشار تا مدتها توجه بيشتر بر زنان شاعر بود و تذکرههاي زيادي در خصوص اين زنان گرد آوردهاند، اما کمتر توجهي به نوشتههاي منثور زنان ميشده که در سالهاي اخير با توجه به مسائل زنان، به اين امر نيز پرداخته شده است. به نظر دکتر افشار شعر خود بيشتر مورد توجه زنان بوده تا نثر و شايد اين خود دليلي است بر کمبود نوشتههاي زنانه. «طبع شعر داشتن چون ملازمهاي با سواد داشتن نداشته است اين اشکال را پيش ميآورد که در مورد شاعران زن نميدانيم کدامشان سواد نوشتن و خواندن داشتهاند و کدام نداشتهاند ولي لازمه نگارش نوشتههاي منثور خط و سواد داشتن بوده است.» 1 تعداد زنان باسواد محدود بوده و در نتيجه آثار به جاي مانده اندک. بر اساس همين آثار اندک دکتر ايرج افشار نوشتههاي زنان را به شش گروه تقسيم کرده است :
1. خاطرات: در اين بحث به خاطرات تاجالسلطنه پرداخته شده است.
2. نامهها: در معرفي اين نوع دستنوشته به کثرت و ارزش اين دسته از نوشتهها اشاره شده و نامههاي فروغالدوله دختر ناصرالدين شاه و همسر ظهيرالدوله از اولين نمونههاي چاپي است که با وجود اغلاط املايي فراوان به نظر دکتر افشار «براي روشن شدن طرز زندگاني شاهزاده خانمي که با يکي از رجال مهم مملکت عقد ازدواج بسته بود پر مطلب و مفيد» 2 معرفي شده است. 3
3. سفرنامهها: سفرنامهها از ديد دکتر افشار به دو دسته تقسيم ميشوند: منظوم و منثور. نمونه سفرنامه منظوم متعلق به سال 1104هـ .ق است که شرح سفر زوجه ميرزا خليل رقمنويس به زيارت حج است اين سفرنامه توسط آقاي رسول جعفريان با نام سفرنامه منظوم حج به چاپ رسيده است که ايشان تشخيص دادهاند اين خانوم اصفهاني است. سفرنامههاي منثور که در اين بحث معرفي ميشوند عبارتند از: سفرنامه دختر فرهاد ميرزا معتمدالدوله و سفرنامه بيبي خاورخانم خواهر سهامالدوله. که هر دوي اين سفرنامهها ارزشمند هستند.
4. مباحث اجتماعي: يکي از معروفترين نوشتههاي اين دسته معايبالرجال نوشته بيبي خانم استرآبادي است که در سال 1312هـ.ق در پاسخ به کتاب تأديبالنسوان به نگارش درآورده است.
5. روزنامهنويسي: در اين بخش روزنامههاي زنان در دورههاي قاجار معرفي شدهاند.
6. وقفنامهها: گرچه متن اين نوشتهها از زنان نيست ولي از لحاظ بيان تفکر و عقايد زنان قابل بررسي است.
در پايان اين گزارش دکتر ايرج افشار بر اين نکته تاکيد دارند که مطالب فوق اهم نمونههاي نوشتههاي زنان دوره قاجاريه بوده و اميدوار است که روزي شخصي، کتابشناسي نوشتههاي زنان دوره قاجاريه را با استناد به منابع گردآوري و چاپ کند.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1. ايرج افشار. نوشتههاي زنان در دوره قاجار. گلزار خاموش. به اهتمام: محمد گلبن. تهران، نشر رسانش، 1379. ص 107.
2. همان . ص110.
3. مجموعه اين نامهها تحت عنوان نامههاي فروغالدوله. به کوشش ايرج افشار توسط نشر و پژوهش فرزان روز در سال 1383 منتشر شد.