بناهاي تاريخي

بقعه سيده ملک خاتون

آسيه آل احمد

در جنوب شرقي شهر تهران در نزديکي جاده خراسان بقعه‌اي واقع شده که به " سيده ملک خاتون " شهرت دارد. بناي کنوني به دوره قاجار مربوط مي‌شود. " وضع فعلي داخل حرم از آثار زمان فتحعلي شاه قاجار است که بعد آن را تعمير و کاشي کرده‌اند." ¹ در حال حاضر کاشي‌کاريهاي آن مربوط به سال 1309 ه ق است که محترم‌السلطنه معروف به سلطنت خانم (دختر بديع‌الملک ميرزا عمادالدوله و همسر ميرزا ابراهيم خان معتمدالسلطنه) در اواخر دوره ناصرالدين شاه انجام داده است. سلطنت خانم چون در خواب ديده بود که بايد او را در جوار سيده ملک خاتون دفن کنند تصميم به مرمت و بازسازي و تزئينات اين بقعه گرفت و  محلي براي دفن خودش منظورکرد. ²

مجموعه ساختمان اين بنا شامل بقعه، ايوان و رواق مي‌باشد. بناي حرم به شکل مستطيل است با چهار شاه‌نشين عميق و تودار که در چهار طرف قرار گرفته است. در گذشته ورودي بقعه از سمت شرق بوده است ولي بعد از ساخت ايوان و رواق، در قسمت شمالي آن قرارگرفت. گنبد اين بقعه به سبک گنبدهاي يک پوش بسيار قديمي با آجرهاي خفته و راسته ساخته شده است. از وضع اين بنا به نظر مي‌رسد که ابتدا يک بقعۀ خشتي قديمي وجود داشته و در مواقع مختلف آن را تعمير کرده‌اند. ايوان که بعدها در قسمت شمالي اضافه شد داراي ديواره‌هاي آجري با طاقهاي رومي و پوشش ضربي است. در داخل بقعه، بر روي مزار اصلي پوشش قبر و ضريح، از جنس چوب و مشبک است و به دوره قاجار مربوط مي‌شود. ³ در سال 1381 ش اين ضريح چوبي به علت فرسودگي تعويض و ضريح جديد از جنس طلا و توسط استاد روزگاريان از اهالي اصفهان ساخته شد.

محققين و آشنايان با تاريخ اين بقعه را متعلق به سيده ملک خاتون مادر مجدالدوله ديلمي مي‌دانند که مدتي حکومت ري را پس از فوت همسرش فخرالدوله برعهده داشت و با سياست و تدبير خود توانست تا زمان فوتش (419ه ق) جلوي حمله سلطان محمود غزنوي را بگيرد. ⁴ يکي از دلايلي که تاييد مي‌کند اين مدفن متعلق به سيده ملک خاتون است زيارتنامه اين بقعه مي‌باشد که با زندگينامه اين زن نزديکي دارد و با صراحت با اين کلمات شروع مي‌شود: "السلام عليک يا ملکة الجليلة العلية، السلام عليک يا خاتونة الرضية المرضية" و بعد از چند سطر به " يا بنت موسي بن جعفر و يا دخت الرضا " مي‌رسد که البته در کتاب انساب او به عنوان فرزند رسول خدا و به امامان منسوب نيست و سيده لقب اوست، زيارتنامه با جمله "المدفونة بالري" خاتمه مي‌يابد. ⁵

منابع:

کريمان ، دکتر حسين. تهران در گذشته و حال. تهران، دانشگاه ملي، 2535. ص422 ./ دايرةالمعارف زن ايراني. تهران، مرکز امور مشارکت زنان رياست جمهوري، 1382.

مصاحب، غلامحسين (سرپرست گروه)، دايرة‌المعارف فارسي. تهران، فرانکلين، 1345. ج 1.

مصطفوي، سيد محمدتقي. آثار تاريخي طهران. تنظيم و تصحيح ميرهاشم محدث. تهران، انجمن آثار ملي، 1361. ج  اول، ص 240.