مشاهير زنان     

حُسن جهان خانم

آسيه آل احمد

در دوره قاجاريه چندان نشاني از زنان حاکم نيست و بر مسند حکومت بيشتر مردان تکيه مي‌زدند اما در دوره فتحعلي شاه يکي از دختران او به نام حسن جهان خانم ملقب به واليه، حکومت کردستان را چندي با اقتدار بر عهده داشت.

حسن جهان خانم دختر بيست ويکم فتحعلي شاه قاجار، فرزند فاطمه معروف به سنبل باجي خانم از زنان محبوب و محترم دربار خاقان بود. عضدالدوله در تاريخ عضدي در وصف حسن جهان خانم  مي‌نويسد: «... در صباحت منظر و لطف خاطر و سماحت بنان و فصاحت بيان نظيرش بسيار کم بود...» ¹ او از دختران نزديک به شاه بود و هميشه در مراسم جمعه سلامهاي پدر حضور و اجازه نشستن داشت. ²

امان‌الله خان اردلان درسال 1230ه ق پس از سرکوب آشوبهاي داخلي کردستان و تثبيت قدرت در منطقه براي وصلت با خاندان سلطنت با هدايا و تحف بسيار راهي دربار فتحعلي شاه در تهران شد. او حسن جهان خانم را براي خسروخان پسر خود خواستگاري کرد و فتحعلي شاه نيز به تقاضاي امان‌الله خان پاسخ مثبت داد. ³

نويسنده تاريخ عضدي به نقل از امان‌الله خان اردلان دلايل خواستگاري از دختر شاه را چنين ذکر کرده است: « ... مي‌خواهم به واسطه يک نوع بستگي مخصوص به شاهنشاه ايران دست مجاورين و همسايگان به دامن ملک موروث و موقع فرمانگذاري من دراز نشود.»  ⁴

دو سال بعد امان‌الله خان اردلان پس از تدارک جشن عروسي براي بردن عروس خود به همراه بزرگان و بستگان خود راهي تهران شد و پس ازيک ماه جشن و سرور حسن جهان خانم به کردستان رفت. ⁵

درباره هزينه‌هاي اين عروسي نيز صحبت بسيار است. در کتاب تاريخ اردلان نويسنده ذکر کرده است: «در اين عروسي مبلغ يکصد هزار تومان صرف اسباب و آلات و مايحتاج امر خير شده، از آن جمله چهل هزار تومان بابت زينت و زيور و جواهر.» ⁶

خسروخان اردلان چندان به دختر شاه وفادار نبود بعد از گذشت چهار سال با دختر دايي خود، ماه شرف خانم معروف به مستوره کردستاني، ازدواج کرد. حسن جهان خانم نارضايتي و اندوه خود را از اين اقدام چنين بيان کرد:

" واليه" يار به اغيار چويار است و نديم         

رو بسوز از غم و با داغ دل خويش بساز

و باري ديگر سرود :

وصال توست نصيب رقيب و من ز فراقت

چرا ز غصه ننالم چرا ز غم نخروشم ⁷

با فوت امان‌الله خان در سال 1240 خسرو خان به حکومت کردستان منصوب شد و ده سال بعد بر اثر بيماري طاعون در سال 1250ه ق فوت کرد. حاصل زندگي مشترک حسن جهان خانم و خسروخان اردلان شش فرزند به نامهاي رضاقلي خان، اردلان خان معروف به غلامشاه خان، خان احمدخان، خانم خانمها، عادله سلطان و آغه خانم بودند. ⁸

پس از خسرو خان حکومت کردستان به پسر ارشدش، رضاقلي خان رسيد و چون پسري ده ساله بود مادرش، حسن جهان خانم، تمام امور حکومت را در دست گرفت. از طرفي نيز با شنيدن خبر فوت خسرو خان، اردشير ميرزا پسر عباس ميرزا قاجار براي استيلا به کردستان از گروس به سنندج لشکرکشي کرد. ولي حسن جهان خانم " که هنوز چهره از گرد ماتم شوهر نشسته بود مردانه سپاه  اردلان را فراهم آورده " ⁹ خود نيز به ميدان جنگ رفت، اردشير ميرزا که ديد سپاه مقابل را زني فرماندهي مي‌کند، پيروزي و شکست را بي آبرويي و بدنامي براي خود مي‌دانست از اين رو با خواستگاري کردن از دختر واليه (خانم خانمها) جنگ را تبديل به جشن کرد. از طرف ديگر واليه از طوبي خانم خواهر محمد شاه و اردشير ميرزا براي رضاقلي خان خواستگاري کرد. و در سال 1252ه ق عروس را به کردستان آوردند. ¹⁰ اينچنين او پيوند خود را با دربار محکم‌تر کرد.

واليه حدود ده سال با قدرت حکومت کرد، ولي بعدها بين عروس و مادر شوهر يا عمه و برادرزاده درگيري و اختلاف به وجود آمد که بالاخره منجر به برکناري رضاقلي ميرزا و بر مسند نشستن برادرش امان‌الله خان ثاني (غلامشاه) شد. تا مدتها اين اختلاف بين برادران ادامه داشت که هر بار يکي از آنان به حکومت مي‌رسيد و ديگري عزل مي‌شد و در برخي از اين اختلافات نقش واليه به خوبي ديده مي‌شود. شرح مفصل اين وقايع در کتاب تاريخ مردوخ و تاريخ اردلان آمده است.

حسن جهان خانم در اواخر عمر به زيارت خانه خدا مشرف شد¹¹ و  سال 1278ق در دوره سلطنت ناصرالدين شاه  درگذشت. ¹² حسن جهان خانم از شاعران بنام دوره قاجار است او ديوان شعري با حدود ششصد الي هفتصد بيت شعر داشته و مجموعه‌اي تحت عنوان " بساط نشاط " نيز به او منصوب است. چند شعر از حسن جهان خانم که تخلص به واليه مي‌کرد نيز در اينجا ذکر مي‌شود:

يار ستمکار جفا مي‌کند                            عاشق بيچاره  وفا  مي‌کند

شورش سوداي رخت اي صنم                    در سر شوريده  چها مي‌کند

زحمت بيهوده مکش اي طبيب                    درد مرا دوست دوا  مي‌کند

گردش  ايام  و جفاي رقيب                         بي جهتم از تو جدا  مي‌کند

مستحق ناوک نازت منم                            بخت بدم بين که خطا مي‌کند

از شکن زلف تو هر دم صبا                         صد دل  ديوانه رها مي‌کند

ناز تو داني  چکند  با  دلم                          آنچه به زلف تو صبا مي‌کند

"واليه" گر گشت گدايت چه غم                    عشق، بسي شاه  گدا مي‌کند

غزل ديگري از واليه :

دوش به ميخانه داد مژده غيبم سروش                     منتظر فيض باش غم مخور و مي بنوش

پر تو حق آشکار از رخ زيباي  دوست                        ديده برآن جلوه دوز چشم زعالم بپوش

آيه رحمت ببين  جلوه  يزدان  نگر                             يار درآمد به ناز خيز و برآور خروش

دوش به دوشم کشند همچو سبو مي کشان            بس که کشيدم به دوش کوزه باده‌فروش

از لب دل قصه‌اي تا شنود گوش جان                        "واليه" خود  بازدار لب ز تکلم  خموش

يک رباعي از واليه:

به کوي دلبر آسايش نخواهد مردم عاقل

خطرناک است اين وادي بلاخيز است اين منزل

هواي وصل و سوداي دو زلفت بر سر جانم    

زهي انديشه باطل زهي سوداي بي حاصل

عمارت مشهور خسروآباد سنندج در سال 1220 تا 1330 هجري قمري به وسيله امان‌الله خان اردلان ساخته شده و به نام فرزندش خسروخان ناکام خسروآباد نامگذاري شده

کاخ خسروآباد، منزل حسن جهان خانم *

گوشه‌اي از پرده نقاشي ساختمان باغ نگارستان. صف زير از راست: ابوالفتح خان جوانشير، امان‌الله خان اردلان، احمد خان بيگلربيگي، محمد خان ايرواني

امان‌الله خان اردلان معروف به غلامشاه خان

  ___________________________

1. ميرزا احمدخان عضدالدوله، تاريخ عضدي، با تصحيح دکتر عبدالحسين نوايي، تهران، علم، 1376، ص27 .

2. همان، ص 192 .

3. شيخ محمد مردوخ کردستاني، تاريخ مردوخ، تهران، کارنگ، 1379، ص 384 .

4.  عضدالدوله، ص80 .

5. مردوخ، ص 385 .

6.  ماه شرف خانم مستوره،  تاريخ اردلان، با مقدمه و تصحيح و تحشيه: ناصر آزاد پور، چاپخانه بهرامي، بي جا، بي تا، ص 167.  

7. بنفشه حجازي، تذکره اندروني (شرح احوال و شعر شاعران زن در عصر قاجار تا پهلوي اول)، تهران، قصيده سرا، 1382، ص 238 .

8. ماه شرف خانم مستوره، ص 167 .

9. همان، ص 182.

10. مردوخ، ص 392 .

11. سيد احمد ديوان بيگي شيرازي، حديقه الشعرا، ادب و فرهنگ در عصر قاجاريه، با تصحيح و تکميل و تحشيه: دکتر عبدالحسين نوايي. تهران، زرين، 1366، ج 3، ص 2201.

12. نجف علي مهاجر، فرهنگنامه زنان پارسي گوي، تهران، اوحدي، 1384، ص .273.

* کاخ خسروآباد. برگرفته از سايت ميعادگاه.