شماره نوزدهم


   

سازمان نظامي

جلال فرهمند

Farahmand@www.iichs.org

    حزب توده در تاريخ معاصر ايران يكي از فراگيرترين و ماندگارترين حزب در بين احزاب است و دليل آن دو چيز است:

1. الگوبرداري از حزب كمونيست شوروي كه سالها تجربه در پي داشت و استفاده از ايدئولوژي جوان‌پسند آن.

2. توسعه بيش از حد و حصر اين حزب كه جمعيت زيادي از هر گروه را به سوي خود جذب كرد. ايجاد سازمانهايي براي زنان ، جوانان، دانش‌آموزان، كارگران و حتي نظاميان مؤيد اين نظر است.

     در اين شماره از ماهنامه بهارستان تكيه بيشتري بر روي سازمان نظامي حزب داريم. بعد از روي كار آمدن رضا پهلوي و تشكيل ارتش واحد تغييرات عمده‌اي در آن ايجاد شد. هر چند كه رضاشاه سعي مي‌كرد ارتش متكي به شخص خودش باشد، ولي با افزايش سطح تحصيلات افسران جوان اين وابستگي سست‌تر شد و دوري افسران جوان از فرماندهان قديمي و بالطبع بي‌سواد، پس از شهريور بيست كاملاً به تركيب جديدي از ارتش انجاميد كه همگي الزاماً مقيد به فرمان شاهانه نبودند.

     فرار فرماندهان قديمي ارتش شاهنشاهي و حتي دزديدن اموال لشكرهاي تحت امر به وسيله آنان مايه شرمساري افسران جوان بود. نمونه بارز آن سرلشكر محتشمي است. وي فرمانده لشكر هشتم خراسان بود كه ضمن آنكه از ميدان نبرد گريخت، حتي لوله‌هاي حلبي بخاريش را هم در كاميونهاي ارتش حمل كرد و در تربت حيدريه سي هزار تومان از شعبه بانك ملي آن شهر دزديد.

     اين به هم ريختگي اوضاع، تعدادي از افسران را به سمت و سوي گروههاي تندرو ناراضي همچون حزب كبود كه طرفدار آلمان بود و يا حزب نهضت ملي به رهبري سرلشكر ارفع سوق داد.

     در پي تحول و دگرگوني حزب نهضت ملي و همچنين تبليغات گسترده حزب توده؛ جامعه افسران اصلاح‌طلب و ناراضي به تدريج حزب نهضت ملي را رها كرده و به ديگر احزاب از جمله حزب توده پيوستند. از همان آغاز فعاليت حزب توده، تني چند از افسران ارتش _و به ويژه نيروي هوايي_ كه تمايلات ماركسيستي داشتند به حزب روي آوردند و ثبت‌نام كردند. در ابتداي كارِ حزب ، اين افسران بدون توجه به شرايط خويش به طور آشكار به دفتر حزب رفت و آمد مي‌كردند كه اين امر براي حزب بسيار خطرناك بود. بدين لحاظ حزب ضمن اعلام ممنوعيت اين كار، افسران را در يك حوزه حزبي سازماندهي كرد و بدين ترتيب هسته اوليه تشكيلات نظامي حزب شكل گرفت.

      مركز جذب نظاميان به حزب، دانشكده افسري بود. اين امر برعهده سرهنگ آذر بود و شمار زيادي از دانشجويان جوان نظامي جذب حزب شدند. از مهمترين موفقيتهاي سرهنگ آذر جذب افسران ناسيوناليست به رهبري خسرو روزبه بود كه بعدها به رهبري شاخه نظامي حزب رسيد.

     وظيفه اصلي شاخه نظامي در اين زمان دادن اطلاعات محرمانه ارتش به حزب و بررسي چگونگي رشوه‌خواري فرماندهان و يا جناح‌بنديهاي درون ارتش بود و گاهي عملاً هنگام تظاهرات اعضاي حزب توده برخي از اين نظاميان كه همراه با ديگر نظاميان جهت سركوب اعزام مي‌شدند از اين امر تمرّد مي‌كردند.

     نقطه اوج فعاليت افسران در سال 1324 بود و قيام افسران خراسان بود. افسران توده‌اي و از جمله اسكنداني و سرهنگ آذر كه چندان اميدي به پيروزي سياسي رهبران حزب توده براي گرفتن قدرت نداشتند به اين نتيجه رسيدند كه(( حزب توده يك حزب انقلابي است، ولي رهبري آن را عناصر غيرانقلابي و محافظه‌كار تصرف كرده‌اند، ما نبايد دنباله‌روي آنها بشويم، بلكه بايد انقلابي عمل كنيم و آنها را به دنبال خود بكشيم.)) اين تز مخالف نظر سران حزب توده بود، اما نظاميان معتقد به اين بودند كه همزمان با تخليه ايران به وسيله قواي بيگانه، مردم آمادگي قيام دارند. درباره اطلاع حزب توده از اين قيام گزارشهاي ضد و نقيضي بيان شده است، اما استراتژي كلي حزب با اين جريان چندان همخواني و موافقت نداشت.

      شب 24 مرداد 1324 قيام افسران لشكر 8 خراسان آغاز شد و با عدم همراهي ارتش شوروي و كم محلي حزب توده بدون هيچ موفقيتي به شكست انجاميد. اين قيام و سركوب آن در محدوده تحت اشغال نيروهاي شوروي مشكلي دوگانه براي حزب پيش آورد: از يك سو عدم ياري شورويها به افسران كه منجر به قتل و جرح و دستگيري آنان شد كه توجيه‌ناپذير مي‌نمود و از سوي ديگر با انتساب اين قيام به افسران حزب توده، حزب تحت فشار قرار گرفت و بسياري از فعاليتهاي آنان متوقف گرديد.

      قيام افسران خراسان، سازمان نظامي حزب توده را نيز در وضعيت دشواري قرار داد. قيام آنها، هيئت حاكمه و ستاد ارتش به رياست سرلشكر ارفع را بيش از پيش متوجه عواقب نفوذ حزب توده در ارتش و حوادثي كه مي‌توانست به بار بياورد ساخت. همين امر منجر به دستگيري چهل تن از افسران شاخه نظامي حزب شد و تعداد افسران باقي مانده به حدود بيست نفر رسيد.

     پس از اعلام تشكيل فرقه آذربايجان در شهريور 1324 افسران باقي مانده از قيام خراسان و تعدادي ديگر از افسران سازمان نظامي براي آموزش نظاميان به اين فرقه پيوستند و اين امر باز منجر به تحريك ارتش و ركن دوم و شدت عمل مقابل سازمان افسران و خود حزب گرديد.

     پس از فروپاشي فرقه در سال بعد اين بار رژيم هيچ گونه رحمي به افسران دستگيرشده نكرد و بسياري را اعدام كرد در حالي كه تعدادي نيز همراه با ساير نيروهاي فرقه به شوروي پناهنده شدند. اين ضربه‌اي مهلك بر پيكره حزب و سازمان نظامي آن بود.

     حزب توده نيز كه ميراث‌دار شكست فرقه آذربايجان شده بود و نيروهاي آن از هر طرف دچار تشتت و ريزش شده بودند با پيشنهاد خليل ملكي سازمان نظامي را منحل اعلام كرد. تعدادي از افسران و از جمله افسر قدرتمند آن سروان خسرو روزبه به اين امر اعتراض داشتند و مستقلاً «سازمان افسران آزاديخواه ايران» را تشكيل دادند.

      اين گروه عملگرايي را پيشه خود ساختند و نخستين اقدام آنان ترور محمد مسعود بود. با به بن‌بست رسيدن فعاليت اين گروه بحث الحاق مجدد آن با حزب توده مطرح شد كه پس از برگزاري كنگره دوم حزب توده و تغيير كادر رهبري آن اين امر در سال 1327 امكان‌پذير شد. از سال 1329 به بعد هيئت اجرائيه سازمان نظامي را حزب انتخاب مي‌كرد و اين پيوند تا كودتا ادامه داشت. هيئت اجرائيه سازمان نظامي داراي پنج شعبه بود:

  1. شعبه تشكيلات 2. شعبه تبليغات  3. شعبه تعليمات  4. شعبه مالي  5. شعبه اطلاعات

فعاليت سازمان گسترش يافت و تعداد زيادي از افسران جوان مجدداً به حزب پيوستند. شاهكار سازمان در سال 1329 بود و آن فراري دادن رهبران زنداني حزب توده و خسرو روزبه از زندان قصر تهران است.

     سازمان در واقعه قيام سي تير 1331 فعاليت چنداني از خود نشان نداد، ولي در قضيه كودتاي شب 24 مرداد نقش خود را به خوبي نمايان كرد و با اطلاع دادن شاخه نظامي كودتاي آن شب لو رفت.

     سازمان نظامي هر چند اخبار كودتاي بعدي، يعني در 28 مرداد را نيز به رهبري حزب توده داده بود، ولي به علتهايي كه بر ما مجهول است رهبري حزب از دادن فرماني مبني بر جلوگيري از كودتا سرباز زد! كودتا به پيروزي رسيد و حكومت كودتا تشكيل شد. حزب توده فعاليتهاي آموزش نظامي و تهيه و تدارك وسايل نظامي را شدت بخشيد، ولي اندكي بعد اين عمليات لو رفت و تعدادي از انبارهاي اسلحه حزب كشف گرديد.

     پس از كودتا وظايف سازمان نظامي افسران گسترده‌تر شد و بار سنگين‌تري بر دوش اعضاي سازمان قرار گرفت. عمده‌ترين وظايف سازمان حفاظت از حزب توده در برابر يورشها و نقشه‌هاي فرمانداري نظامي، خنثي ساختن اقدامات آنان و ياري به تداوم فعاليت حزب توده بود. در اين راه اعضاي سازمان در فرمانداري نظامي، دادرسي ارتش، شهرباني و اداره زندانها هر يك به نوعي به حزب ياري مي‌رساندند. از جمله اقدامات آنان پس از كودتا عبارت است از، رهايي خسرو روزبه از زندان شهرباني، طرح فرار دكتر مصدق و مخالفت مصدق با آن، رساندن برخي اسناد و مدارك براي محاكمه دكتر مصدق به وي، مخفي ساختن برخي افراد از قبيل دكتر حسين فاطمي.

     با دستگيري سروان اخراجي ابوالحسن عباسي عضو هيئت اجرائيه سازمان افسران حزب توده در سال 1333 ضربه هولناكي به سازمان نظامي وارد شد. وي با اينكه دوازده روز زير شكنجه دوام آورد، ولي نهايتاً لب به سخن گشود.

     حزب توده نيز با ندانم‌كاري و عدم آينده‌نگري و جابه جايي افراد موجب دستگير شدن اكثر اعضاي سازمان نظامي گرديد. افسران زيادي با كوهي از اسناد و مدارك دستگير مي‌شوند و روز به روز با پيدا شدن مخفي‌گاههاي جديد سازمان و حزب توده اطلاعات مربوط با آب و تاب فراوان در مطبوعات طرفدار كودتا به چاپ مي‌رسد.

      حدود 27 نفر اعدام شدند و صدها نفر به مجازاتهاي مختلف رسيدند و تنها 37 نفر از اعضاي سازمان موفق به فرار شدند كه به تدريج از كشور خارج شدند.

در اين شماره تعدادي از عكسهاي مربوط به حزب توده و عمدتاً شاخه نظامي آن را مي‌بينيم:

 

[1969-4]

محمد يزدي و نورالدين كيانوري دو تن از سران حزب توده هنگام حضور در دادگاه نظامي(پيش از كودتاي28 مرداد)

 

[4713-288م]

يكي از آخرين تظاهرات اعضاي حزب توده در ميدان توپخانه تهران

 (مرداد 1332)

 

[4529-4]

حسين آزموده و تيمور بختيار در حال بازديد از يكي از مخفي گاههاي مكشوفه حزب توده

[14-166الف]

بازديد محسن مبصر و مصطفي امجدي از محل كشف وسايل و تجهيزات حزب توده

   

[11-166الف]

بازديد تيمور بختيار  فرماندار نظامي تهران از محل كشف شده وسايل و تجهيزات حزب توده

در عكس مصطفي امجدي و محسن مبصر ديده مي شود

 

 

[836-4]

سرهنگ محمد علي مبشري عضو شاخه نظامي حزب توده در زندان

 

 

[2878-4]

محاكمه تعدادي از افسران شاخه نظامي حزب توده

[3454-4]

خسرو روزبه از سران شاخه نظامي حزب توده،هنگام بستري شدن در بيمارستان

   

[3146-4]

خسرو روزبه مسئول شاخه نظامي حزب توده

[3269-4]

مهناوي وظيفه گهر بار عضو سازمان نظامي حزب توده چند لحظه قبل از تير باران

   

[834-4]

سرهنگ محمد علي مبشري عضو شاخه نظامي حزب توده در زندان

[4303-4]

سرگرد عطار عضو شاخه نظامي حزب توده در دادگاه ارتش

   

[844-4]

سرهنگ فتح الله پهلوان عضو شاخه نظامي توده در يك مصاحبه مطبوعاتي

[822-4]

تيمور بختيار رئيس حكومت نظامي به هنگام ملاقات با چند تن از افسران

 

[823-4]

جمعي از افسران نادم حرب توده در حال نثار تاج گل بر آرامگاه رضا شاه 









 









 
 
www.iichs.org