جلال فرهمند

تأمل و تحقيق در زندگي هفتگانه شاهان قاجاري چندان سخت نيست. چيزي نزديك و شبيه به هم. فقط كافي است عملكرد آنان را در نحوه حكومتداري بررسي كنيم.

اين حكومت چون ايلي است و مبنا مبناي حكومت مطلقه فردي، مملو از اشباهات فردي و نفوذ و تداخل عوامل بيگانه و داخلي است.
شخصي چون مظفرالدين شاه نيز با اينكه از سر سلسله اين خاندان صد سال فاصله زماني دارد ولي شيوه حكومتي يكساني داشت. تنها تفاوتي كه مي‌توان بين اين هفت نفر پيدا كرد خصلتهاي شخصي و فردي هر يك از آنان بود. هر چه آغا محمدخان خونريز بود مظفرالدين شاه نبود. ولي در داخل حكومت هيچ تفاوتي ديده نمي‌شود.
 

ناصرالدين شاه كه گويا به جز با گلوله ميرزا رضا كرماني حاضر به تحويل سلطنت نبود بالاخره تن به قضا داد و زماني مظفرالدين شاه به حكومت رسيد كه در فراق سلطنت چهل سال وليعهدي را به تن خريده بود.

آموزشهاي حقيرانه و اندك وي در دربار كوچك تبريز دور جمع آدمياني بي‌سواد و نادان مسلماً شاهي سياستمدار تحويل ايرانيان نمي‌داد. وي مردي عليل و ضعيف النفس بود و با اين حضائل در جمع قاجاريان زبانزد.

متأسفانه همان جمع اطرافيان دربار تبريز كه هر كدام به دنبال نواله وي بودند كار را براي او سخت‌تر مي‌كردند و درباريان به جاي مانده از پدر نيز در طمع شكاري ديگر كمر خم مي‌كردند.
 

در سال 1313 با تمهيدات علي‌اصغر‌خان امين‌السلطان زمينه حضور وي در طهران به راحتي فراهم شد و شاه به طهران نزول اجلال كرد و بر تخت نشست. روزنامه ناصري چاپ تبريز طبق رسم آن زمان متملقانه شاه جديد را چنين معرفي مي‌كند:

در دوران سلطنت وي هر چند برخي از سياستمداران با سواد همچون امين‌الدوله سعي در ايجاد اصلاحات و تغييراتي داشتند ولي با كارشكني بسياري ديگر از درباريان اين دوره به نتيجه‌اي نرسيد.

 گرفتاري بيشتر اين شاه از زماني آغاز شد كه شعله گردشگري‌اي كه شاه شهيد برافروخته بود در دل فرزندش نيز روشن شد و وي همچون شاه باباي خود هوس سفر فرنگ به سرش زد. تريولوژي سفرهاي وي به اروپا چيزي جز وامهاي سنگين به روي ايران به ارمغان نياورد. وامهايي كه قرار بود خرج اصلاح مملكت شود سور و سات عده‌اي از درباريان همراه را فراهم كرد.

شاه عليل در پايان كار كه شيرازه امور از دستش خارج شده بود در ايران و طهران در شور انقلاب و عدالت‌خواهي مي‌سوخت در اوج ضعف و بيماري با امضاي فرمان مشروطه‌ حداقل نام نيكي از خود بر جاي نهاد و نام مشروطه را همواره قرين نام خود كرد.